Қырымшақтар
Қырымшақтар – Қырым облысы (Симферополь, Севастополь, Керчь, Феодосия), сонымен қатар Кавказда (Новоросийск, Сухуми) өмір сүтерін саны жағынан аз этникалық топ.
Түркі тілдер тобына жатады. Қырымшақтардың тілі жазусыз тіл деген ресми статусқа ие.
Діни сенімдері – иудаизм. Қырымшақтардың этногенезі толық зерттелген емес. Зерттеушілер қырымшақтар жәһуди дінін қабылдаған ежелгі жергілікті халық негізінде қылыптасқан деп есептейді [Гаджиева Н. З., 1997: 17].
Қысқаша тарихи анақтама
Зерттеушілер «қырымшақтар» атауы топоэтноним болып табылады деп есептейлі, бұл атау қырымшақтардың қауымдасып өмір сүрген бұрынғы мекендері Солхатадағы (Қырым) Қарасубазардың атымен байланыстырады [http://www.ijc.ru/istoki13.html].
XVIII–XIX ғасырлардағы құжаттарда қырымшақтар өздерін түркіше «срель балалары» немесе көне еврейше «бени Исраэль», яғни «Израиль ұлдары деп атағаны жазылған. «Қырымшақ-еврейлер» деген ұғым қырым татарларының тіліндегі «қырымша яһудилер» дегеннің көшірмесі, яғни ол «қырымша түсіндірілген еврейлер» немесе «қырымдық еврейлер» дегді білдіреді. XIX ғасырдың екінші жартысында «қырымшақтар» деген термин осы этникалық қауымдастықты атау үшін қолданыла бастады [Polinsky M., 1991].
Патшалық Ресейдің ресми құжаттарында «қырымшақтар» деген термин ең алғаш рет 1859 жылы пайда болды. Новороссийск генерал-губернаторы Воронцов сыртқы істер министріне қырымшықтар туралы келесі мәліметтерді беруде: тұратын жері (Қарасубазар қаласы), айналысатын шаруасы (бақ өсіру), кәсібі (бас киім тігу, тері өңдеу); тілі (қырымшақ тілі қырым татарлары мен қарайым тілдерінен лексикалық және фонетикалық жақтан ерекшеленеді), жазуында көне еврей шрифтісін қолданатынын атап көрсетеді [Ачкинази И. В., 1990; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Қырымшақ тілі
Қырымшақ тілі (кърымчах тылыы) – қырымшақтардың тілі, Н.А.Баскаковтың классификациясы бойынша түркі тілдерінің шығыс-ғұн тармағының қыпшақ-половецк тобына жатады. XIX ғ. Соңына дейін қырымшақтар өз тілдерін шағатай тілі деп атаған.
Жазуы
Қырымшақтардың алфавиті көне еврейлік төртбұрыштық жазу негізінде қалыптасқан.
1930 жылдарға дейін шыққан қырымшақ тілі бойынша жасалған оқу құралдарында латын алфавиті қолданылған:
Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Ьь Kk Ƣ ƣ L l Mm Nn N̡ n̡ Oo Өө Pp Rr Ss Ş ş Tt Uu Yy Vv Zz Ƶ ƶ
1930 жылдан бастап қырымшақтар кирилицаны пайдалана бастады. Қырымшақ тіліндегі кітаптар 1936 жылға дейін шығып тұрды.
1990 жылы кириллица негізінде қырымшақтардың алфавиті жасалып, одан қырымшақ тілінде кездеспейтін орыс әріптері: Ё, Ж, Ц, Щ, Ъ, Ю, Я алынып тасталды [http://krymology.info/index.php/]
Аа Бб Вв Гг Гъ гъ Дд Ее Зз Ии Йй Кк Къ къ Лл Мм Нн Нъ нъ Оо Öö Пп Рр Сс Тт Уу Ӱ ӱ Фф Хх Чч Чъ чъ Шш Ыы Ьь Ээ
Білімі
Қырымшақтар шағын топпен Карасубазар қаласында тұрды ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында Сиферополь және Караубазар қалаларында қырымшақтардың екі мектебі жұмыс істеп тұрды, ал Феодосияда еврей-қырымшақ аралас мектебі болды. Осы үш мектепте 400-ге жуық бала оқыды. Қырымшақтардың мектебінде анна тілін оқыту бірінші сныптан басталды. Кеңестік кезеңде 1930-жылдардың ортасына дейін бастауыш сыныптарда оқыту қырымшақ тілінде, ал жоғары сыныптарда – орыс тілінде жүргізілді
[Кондратюк Г.Н, http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789/83262/23-ondratyuk.pdf?sequence=1].
Қазіргі кезде қырымшақ тілінде оқытатын мектептер жоқ. Қырымшақ тілі жазуы жоқ, жоғалып бара жатқан тілдердің біріне жатады.
Қырымшақтардың саны және тұратын жерлері
Қырымшақтар жеке этникалық топ ретінде 1897 жылғы халық санағында көрсетілген. Қырымшақтардың жалпы саны 4 500 адам болған
1913 жылы қырымшақтар қауымдастығының күшімен халық санағы өткізіліп, қырымшақтардың саны 5282 адам, оның ішінде ер адамдар - 2714, әйелдер саны – 2568 екені анықталған.
1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағының мәліметі бойынша қырымшақтардың саны 8000 адам деп беріліп, оның ішінде Симферопольде – 3500 адам бар деп көрсетілген
Қырым жарты аралынан басқа қырымшақтар Одесса, Новороссийск, Мариуполе, Бердянск, Луганск, Сухуми қалаларында тұрған [Ачкинази И.В., 1990; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Қырым жарты аралын неміс басқыншыларының басып алуы көптеген халыққа өз зардабын алып келген болса, ол қырымшақтарға да қатысты болды. Фашистер қырымшақтарды иудаизмді ұстанушылар ретінде қырды [Мормуль О.Г. http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789/91986/35-Mormul.pdf?sequence=1].
1959 жылғы халық санағының мәліметі бойынша қырымшақтардың саны 1500 адам болды.
Қырымшақтардың саны жылдан-жалға азайып барады. Қырымда 640 қырымшақ өмір сүрсе, әлемде бар-жоғы 1,500-ге жуық қырымшақ бар [Мормуль О.Г. http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789/91986/35-Mormul.pdf?sequence=1].
Қазақстанның халық санағының нәтижесі бойынша қырымшақ диаспорасының халық саны динамикасының көрсеткіші:
1970 – 42
1979 – 87
1989 – 61
1999 – 20
2009 – 35
”Interaction of Turkic Languages and Cultures in post-Soviet Kazakhstan” жобасы бойынша жұмыс істеу барысында қырымшақтар туралы ешқандай дерек табылмады. Осыған байланысты, қырымшақ диаспорасы өкілдерінен сауалнама алынған жоқ.
Қырымшақтардың тегі, аты, ұлты
Мормуль О.Г. қырымшақтардың тегі өзіндік ерекшелігімен дараланып тұратынын айтады. Олардың тегінің 30% астамы кәсіппен, айналысатын тірлігімен (Атар – дәріханашы, Колпакчи – бас киім тігуші); бет әлпетімен (Косе – көсе, Чубор – шұбар); этникаға жатуымен (Гуджи – грузин), сондай-ақ бұрындары тұрған жерімен (Мангупли – Мангупадан, Суружин – Сурожадан) байланысты болып келеді, [Мормуль О.Г. http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789/91986/35-Mormul.pdf?sequence=1].
Қырымшақтардың тектерінің аздаған бөлігі (120-ға жуық) оларға берілген лақап атпен (лагъап) байланысты. Лақап ат беру үрдісі қырымшақтардың жанұясындағы ажырамас бөлшегіне айналды және олар адамның қасиетін дәл беруімен ерекшеленді, мысалы, Арабаджи Мнемакай – арбашы Мнэм ағай, Амамджи-Стерапай – моншашы Стера апай, Балыхчи Нисим – Нисим балықшы, Къокъов Сах – Исаак қоян және басқалар. Қырымшақтардың аға буын өкілдері осы лақап аттары бойынша сол адамның туыстық қарым-қатынасын бірден біле қойған.
Қырымшақтардың ер адамдарының есімдері қалыптасқан тәртіп бойынша Библиядан алынады, ал әйелдерінің есімдерінде парсыдан (Гули, Гулюш), арабтан (Мелек, Дунья), болгардан (Пырва), латиннан (Виктория, Дона) енгендері кездеседі. Қазіргі уақытта туылған баларына орыс есімдері қойылып жатыр [Мормуль О.Г. http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789/91986/35-Mormul.pdf?sequence=1].
1945 жылға дейінгі олардың төлқұжаттарының «ұлты» деген бөлігінде қырымшақ деп көрсетілетін. Соғыстан кейін оларға ұлты деген графада қарымшақ деп көрсетілген төлқұжат берілу тоқтатылды, ол жерге: еврей, қарайым, татар, грузин және басқа деп жазылды.
1965 жылы Қырым облыстық атқару комитеті қырымшақтардың қолдарында сол ұлтқа жататын куәландыратын туралы құжаты болса, олардың төлқұжатын ауыстыру туралы шешім шығарды. Дегенмен олардың барлығы осындай құжатты ұсына алмады және соғыстан кейін көбінің қолында куәландыратын құжат сақталмағандықтан, қырымшақтардың көбінің ұлты бұрынғы жазылған мәліметтермен қалып қойды [Ачкинази И.В., 1996].
Мәдени-ағарту жұмысы.
1989 жылы. қырымшақтар өздерінің ұлттық-мәдени бірлестігін ұйымдастырады. Оның негізгі мақсаты – ұлттық мәдениет пен ана тілін жаңғырту болды.
Ана тілінің, бірқатар мәдени-тұрмыстық ерекшеліктерінің жоғалуына қарамастан, қырымшақтар өздерін басқа ұлттар мен этникалық топтардан оқшаулап, өздерінің этникалық таным-түсінігін сақтап қалады.
Қырымшақтар IX ғасырдың 847 жылғы жазылған күні белгілі дұға кітапшасын көздерінің қарашығындай сақтап, бүгінгі күнге дейін жеткізді. 1930 жылы дұға кітапшасы Ленинградтағы КСРО ҒА Азия мұражайының қызметкері В.Л.Дашевскийге табыс етілді [http://www.ijc.ru/istoki13.html)]. Қазіргі кезде бір ғана ағаш қақпағы бар, арнайы иленіп жасалған бұзау терісіндегі інжілдік төртбұрыш шрифтісімен сақталған бұл қолжазба Ресейдегі жалғыз ғана көне ескерткіш ретінде Ресейдің Санкт-Петербург Шығыстану институты кітапханасының қолжазбалар қорында сақтаулы тұр.
1944 жылы қырым татарлары Қырымнан депортацияланғаннан кейін қырымшақтар мемлекет тарапынан түрлі қудалауға ұшырады: олардың төлқұжатына ұлты жазылмады, еврейлермен бірге өздерінің культіне дұға жасалсын деген сылтаумен дұға жасайтын жеке шіркеулер ашуға тиым салынды, қырымшақтар туралы материалдарды басуға цензура рұқсат бермеді. Үлкен мәдени-ағарту жұмысын Е.И.Пейсах жасады. Ол қырымшақтардың тарихы мен фольклоры туралы материал мен осы мәселелермен айналысқысы келгендерді өз жанына жинады [http://www.ijc.ru/istoki13.html].
11 желтоқсан қырымшақтар үшін еске алу («Тъкун») күні – бұл күні олар 1941-1942 жылдары атылған ата-бабаларын еске алады. Бұл күні олар жақындарын еске ала отырып, оларға бағыштап дұға жасайды.
Қырымшақтардың тұрмысы мен дәстүр ерекшелігі
Баспанасы
Қарасубазар кезеңінде қырымшақ қауымдастығы қаланың шығыс бөлігінде, Қара су өзенінің сол жағалауында шоғырланып өмір сүрді. Бұл аудан ХХ ғасырдың басында-ақ «Қырымшақтар жағы» деп аталды.
Карасубазар қырымшақтарының орташа қырымшақ жанұяларының қалыпты тұрағы XX ғасырдың 40-жылдарына дейін сақталды. Өткен ғасырдағы авторлардың куәландыруынша, қырымшақтардың үйлері саз балшықты қоспа арқылы қаланған кесек тастан соғылған. Тұрғын үйлердің іші мен сырты саз балшықпен сыланып, оның үстінен әктелді. Үйдің шатыры черепицаның бір түрі «татарка» черепицасымен жабылды. Үйдің терезелері аулаға қарап шығарылды. Үй тұрғындарын бөтен адамдардан қорғау үшін көшеге қаратып үлкен қақпасы бар біртұтас дуал салынды [Багинская-Гуджи В., 1990; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Үйлердің терезелері аулаға қаратып салынды және келесі бөлмелерден тұрды: кіре беріс (аят); ас үй (аш-хана) және бір немесе екі бөлмеден. Зерттеушілердің айтуынша, бөлмедегі жиһаздар өте ыңғайлы және жайлы болды: жер едендерге ерекше киіз төсеніштер - "кииз" (қазақша – киізбен салыстыру) – және алашалар "килим" (қазақша кілеммен салыстыру) төселді, қабырғаларды айнала – сопақша жастықтар "миндер", ұзын, шыт матамен қапталған жастықтар "ян ястыхлар" тасталды. Үлкен жастықтардың үстінен үйдің әйелі өз қолымен тіккен және әшекейленген ұзын және қысқа жастықтар "янчик" қойылды. Бөлменің ортасына қысқа аяқты дөңгелек үстел - "софра" қойылып, оның айналасында жанұя иелері тамақ ішті. Түнге қарай бөлме жататын жерге айналып, еденге ұзыннан көрпешелер салынып, жанұя мүшелері ұйықтауға жататын. Таңертең көрпе-көрпешелер жиналып, арнайы сөреге жиналды. Олар ұқыпты түрде ақ жаймамен "чарчеф" қапталып, үстіне симметриялы түрде жастықтар "баш ястыхлар" (қазақша бас жастықтар салыстырыңыз) жиналып, жүк "июк" жиналды. Жиһаздан "софра"- үстел, "миндерлик" – орындықтар болды, ал олардың киімдері, төсек-орын жабдықтары сандықтарда сақталды, жез ыдыстар сөрелерге жиналды. Қырымшақ жанұяларында ыдыстың түрі өте көп болды. Ата-аналар қыздарының жасауына қырымшақтарда дайындалатын тағамдардың түріне қарай керекті барлық ыдысты берді [Багинская-Гуджи В., 1990; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Асханасы
Қырымшақтар дайындайтын тағмдардың негізін жер және мал шаруашылығы, балық аулау кәсібі құрады.
Бірінші тағамдар - сорпалар (шорва), борщтар. «Бакла-сорпасы" "Бакла-шорвасы" майлы емес сорпа негізінде үрме бұршақ (бакла), қуырылған пияз және үй кеспесінен жасалды. «Бакла-сорпасы" "Бакла-шорвасы" сиыр немесе қой еті қайнатылып, ақ үрме бұршақ, кеспе және аскөк қосылып дайындалды. Борщтар еттің сорпасына - (учкундур) қызылша мен қырыққабат; "экшли аш" – қымыздық пен шпинат қосылып дайындалды. Көбінесе сорпаға майда түшпара, ет «құлақтар» қосылды. Жазда майлы емес сорпадан көкөністер мен аскөк қосылып жасалған салқын борщ берілді, оған қаймақ немесе айран (йогурт) қосылды [http://www.ijc.ru/istoki13.html; Лякуб П.,1993].
Екінші тағамдар, әдетте, еттен жаслды. Бұқтырылған ет (кавурма) қуырылған немесе пісіпілген картоппен, піскен күріш немесе үй кеспесімен (умеч) тартылды. Семіз сиыр немесе қой етінен: "таветэ" – күішпен бұқтырылған ет, "борана" – қырыққабатпен бұқтырылған ет, "картоф-аши" – картоп немесе басқа да көкөністермен қосылып бұқтырылған ет және т.б. жасалды. Шабылған еттен тефтели -"кафтэ", әр түрлі бұқтырылған көкөністер - "толма" – қырыққабаттан жасалған голубцы, "япроах-сармасы" – жүзім жапырағанан жасалған голубцы, "бубер-аши" - турама салынған болгар бұрышы, "алма-толмасы" – алмадан жасалған голубцы және т.б. жасалды [http://www.ijc.ru/istoki13.html; Лякуб П., 1993].
Қырымшақтардың тағамында ерекше орын қамырдан (хамурдан) жасалған өнімдер үлкен орын алды. Қабатталған қамырдан ішіне ет, картоп, пияз, қызанақ және аскөк санынып әр түрлі бәліштер - "кубэтэ"; ет пен көкөніс салынып жасалған бәліш - -"пастель" дайындалды, ішіне әр түрлі қоспа салынған бәліштер - "чоче" және басқалар, сондай-ақ тәттілер пісіріледі. Ашымаған қамырдан түрлі варениктер жасалады: "сузме" – жаңғақ тұздығымен қоса тартылатын еттен жасалған шағын түшпара; "флядня" – ішіне сүзбе және брынза салынып жасалатын жарты ай формасындағы варениктер, құлақшалар, кеспелер және басқалар. Ашымаған қамырдан қуырылып жасалатын тағамдардан кең таралғандары "чир-чир" – ішіне ет салып дайындалатын чебуректер, "сутулю таблю" – дқңгелек чебуректер, қаттамалар - "катлама", "урчук" - хворосттар. Пісірілген түрлі тәттілер мейрам күндері, сондай-ақ күнделікті дастарханның сәнін келтірген. Күнделікті желінетін нан - "птэ" (лаваш секілді) ашыған қамырдан дайындалды.
Дастарханға қойылатын сусындардан кофе (кара каве), шай, "арле" – олар қуырылған ұнға бал қосылып дайындалды және ерекше рәсімдік мәнге ие болды. Масайтатын ішімдікке бидайдан жасалатын боза - буза, жүзім сусына шарап (шарап), және жүзімнен жасалған арақ (ракъы) жатты.
Ұлттық киімдері
Этнографтардың суреттеуінше, қырымшақтардың ер адамдарының киімі "көк архалук кішкентай қанжар немесе жазуға қажетті барлық құралдары бар жез сия сауытқа қарамастан, күміспен әшекейленген қалың белдікпен буылды" [Багинская-Гуджи В., 1990; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Қырымшақтардың киімі іш киімнен – түрлі-түсті шаровардан тұрды, оның төменгі жағы аяқтың жіліншігінен лента секілді гүлденіп байланды (чарап), оған алтын немесе күміс жіптерден ою-өрнек салынды. Олардың үстіне киетін киімі жіліншікке дейін түсіп тұратын ақшыл көк түсті кафтан болды, ол солға қарай қапсырылып жабылды, көкірек тұсынан кең ашық жер қалдырылды (коклюк), ол түрлі-түсті орамалмен қыстырылды. Кафтанның жиектері мен жеңдерінің қайырылатын жерлері алтын және күміс өрнектермен айшықталды. Әдетте кафтанның үстінен шілтермен көмкерілген қара жібек алжапқыш тағылды.
Қырымшақтардың бас киімі оларды киіп жүрген адамның жасы мен әлеуметтік санатына сәйкес келді. Қыздар мен бойжеткендер бастарына ақшыл көк түсті тақия киді, олар алтын және күміс жіптермен өрнектеліп, жиектеріне ұсақ алтын немесе күміс тиындар тігіліп безендірілді. Күйеуі бар жас әйелдерге "къыйих" - қиғаштап екіге бүктелген үлкен түрлі-түсті орамал тағып жүру міндетті болды [Багинская-Гуджи В., 1990; http://www.ijc.ru/istoki13.html)
Жасы келген әйелдер жалған бас киім, бірнеше жекелеген бөліктерден тұратын "баш багы " киді.
Қырымшақтардың дәстүрлі аяқ киімдері жұмсақ былғары туфли - "папучи" болды.
Қырымшақтардың жас қыздары көшеге анда-санда шықты. Олар басынан аяғына дейін ақ жамылғылармен оранып алды. Қырымшақтардың киімі әшекейлермен толықты, олардың арасында міндетті түрде мойынға тағатын монист секілді бауға ілінген алтын немесе күміс тиындардан тұратындары да болды. Басқа әшекейлерден сақина, сырға және білезіктер болды. Бой жеткен қыздарға ата-аналарының той күні сыйлайтын міндетті түрдегі сыйы оларға күнделікті тағуға тиым салынған белдік болды [Багинская-Гуджи В.,1990; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Салт-дәстүрлері
Үйлену салты
XIX ғасырдың ортасы мен XX ғасырдың басында қырымшақ қыздарының тұрмысқа шығу жасы, әдетте, 13-16 жас болып есептелді, ал ұл балаларды 16-18 жаста үйлендірді. XX ғ. Басына дейін-ақ балаларын жас кезінде атастырып қою салты қалыптасты. Болашақ ерлі-зайыптылар мейрамда немесе жанұялық мерекеде танысты. Құдалық белгісі ретінде болашақ күйеудің атынан айттырушының ("эльчи") қызға беріп жіберген қымбат сыйлығы – алтыннан жасалған әшекейдің ("Бэ") қыз тарапынан қабылдауы болды. Осыдан кейін жігіт ("куюв") пен қыздың ("келин") ата-аналарының берілетін қалың малды сөйлесу үшін кездесуі ("нышан") өтті [Багинская-Гуджи В, 1993; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Әдетте той күзге қарай белгіленді, ара-кідік көктемде жасалды. Той жексенбіге қараған түнде ("йух кун") басталды.
Қыздың жасауы келген адамдардың ("джеиз кормек") көруі үшін оның ата-анасының үйінің бір бөлмесіне ілініп ("джеиз асмах") қойылды. Сейсенбі күні ("ортакун") қыз кеші ("къыз кечесы"), ал сәрсенбіде ("къан кун") - жігіт кеші ("яшлар кечесы") өткізілді. Бұл кештерде күйеу жігіт пен қалыңдықтың туыстары орамалдармен алмасады ("марама сэрмэк") және күйеу жігіт пен қалыңдық өздерінің "сүт аналарына" ("эмчек ана") дәстүр бойынша міндетті түрде табысталатын сыйлықтарын береді. Тойды күйеу жігіттің туыстарының біреуі немесе таныстарының бірі ("игитлер агасы") басқарды.
Сәрсенбі күні кешке қалыңдықтың үйіне шақырылған қонақтар,молда ("ребы") келді және қалыңдыққа берілетін жасаудың тізімдемесі жүргізілді. Сол күні кешке қыздың жасауы қайын жұртының үйіне жеткізілді, онда күйеу жігіт үйінің әйелдері заттарды сандықтарға бөліп салды, тек қана тойға қажетті заттар - үйлену киімі, төсек-орын, жастық қана қалдырылды. Жастардың некелесу төсегі дайындалды.
Неке қию - бейсенбі күні ("кичкене кун") күйеу жігіт ("куюв амамы") пен қалыңдықты ("келин амамы") моншаға түсіру салтымен басталды. Моншаның кіре берісінде оркестр ойнап, моншаның ерлерге және әйелдерге арналған бөлігіндегі қызды шомылдыру мен шашын тарау, күйеу жігітті шомылдыру мен шашын алу кәделері ортадағы "Орта таш" бөлмедегі жастардың би билеу, ән айту, жас шараппен бірге түрлі тағамдар жеу рәсімімен қолдау тапты [Багинская-Гуджи В. 1993; Ефимов М., 1995; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Содан кейін қалыңдықты үйіне алып барып, оны неке қию рәсіміне дайындап, оған арналған киімдерді кигізді. Қалыңдық киімі ақ түсті болды, оның басына неке қию үшін міндетті шыны түтіктермен бетін бүркеп тұратын бас киім "пыл бурунчих" кигізілді. Қалыңдықтың анасы оған үш алтын теңге - "юзлик алтын", "алтын", "мамадьялар" іліп қойды. Әкесі қыздың белдігін тақты. Осыдан кейін қыздың анасы бал және майдың қоспасы жағылған нанды "птэ" екіге бөліп, оны қатысушыларға таратты. Бұл әрекеттердің барлығы ырымдық әндерді орындаумен іске асты. Қалыңдықты күйеу жігіт пен оның туыстары алып кетуге келген кезде "пыл бурунчих" уақытша шешіліп, қалыңдықтың бетін ол ешнәрсе көрмейтіндей етіп, арнайы жібек орамалымен жауып қояды. Қызды үйден осы үшін арнайы тағайындалған күйеуі бар жас әйелдер ("сагдыч") алып шықты, оларды балаларды, қолына жанып тұрған шырақ ұстаған балалар қоршап тұрды. Қалыңдық жағы рәсімге қатысушылар мен жолды жауып тұрғандарға орамалдар, бет орамалдар, жамылғылар сыйлап, , арақ, шарап таратты, содан кейін ғана жол ашылды және қалыңдық пен күйеу жігіт қолдарына шырағдан ұстаған жас балалар мен туыстарының қоршауымен қырымшақтардың құлшылық үйі "къаал"-ға жол тартты. Жолда кетіп бара жатып қалыңдықтың ағасы оған арнап салттық ән айтты, ал осы әннің "до, до, до:" деген қайырмасына жас балалар қосылды.
"Къаал" ауласында иудей діні рәсімі бойынша төрт бағанды балдахин орнатылды. Қалыңдықтың басына қайтадан "пул бурунчих" кигізілді, содан кейін ол күйеу жігітпен бірге балдахиннің астына барып тұрды, ол жерде қырымшақ шіркеу қызметшісі - "ребы" олардың некесін қиды. Кәдімгі дұға оқу және иудей рәсімі бойынша бата беруден басқа ол қолына қоразды алып, жаңадан үйленгендердің басынан үш рет айналдырды. Рәсім аяқталғанннан кейін күйеу жігіт пен қалыңдық қонақтардың ән айтуымен және билеуімен қоршалып, күйеу жігіттің үйіне қарай беттеді. Күйеу жігіттің үйінде той-думен ерлер және әйелдер бөлігінде жайылып қойған дастархан басында өз жалғасын тапты. Тамақ ішу ән айту мен билеу кезінде тоқтатылды. Әйелдердің бөлігінде қалыңдықты ағаш арканың арғы жағындағы төсек-орын жиналатын қуыста орналасқан керуетке "кревет" отырғызып қойды - ол ораза тұту керек еді.
Сенбі күні ("шаббат кун") үйлену тойы ары қарай жалғасты. Күйеу жігіт таңертеңнен "къаал"-ға барды, ол жерде оған Тору - қасиетті жазуды оқу міндеттелді. Қалыңдық сыйлықтар - "келин кермек" алып келген әйелдерді күтті. Бұл үшін оған некеқиярдағы киімі кигізілді, енесі оның басына барлық тұрмыстағы әйелдер басына салып жүруге міндетті орамал - "кыих" тағып қойды, ал оның бетін "пул бурунчих" бүркеп тұрды. Тағам толы дастархан басындағы ойын-сауық кешке дейін созылды. Кешке жастар тарап, олардың орнына қариялар келді, оларға сенбілік ас пен тәттілер берілді.
Жексенбі күні жеке пәтерде "Хевра Акодеш" жерлеу бауырластығының мүшелері жиналып, қалыңдықтың "корымны" көрді. Олар үшін қалыңдықтың туыстары тамақ, жас шарап және арақ қойылған дастархан жайды, ал олар "хевра"-ға сыйлықтар берді. Той өткеннен кейін қырық күнге дейін қалыңдық үйден шықпай, өзге адамдардың көзіне көрінбей, өзінің әдептілігін көрсетуі қажет болды. Той өткеннен кейінгі дүйсенбіде жастар өздеріне моладан орын сатып алды [Багинская-Гуджи В. 1993; Ефимов М. 1994; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
.
Баланың дүниеге келуі
XX ғасырдың басында қырымшақтар балаларын үйлерінде туды. Туытты арнайы кіндік шеше "эбанай" қабылдады. Міндетті түрде сүт ана – босанушының туысы немесе жолдас қызы шақырылды. Ол міндетті түрде өз көкірегін жаңа туған балаға бірінші болып беруі керек болды және баланың сүт анасы - "эмчек анна» деп аталды. Бала дүниеге келгеннен кейін сегізінші күн толғанда ұл баланы сүндетке отырғызды ("сунэт"), ал қыз балаға ат қою мейрамы өткізілді - "ат кошмах". Бұл күні адамдардың барлығы сыйлық алып келді, ал "эмчек ана" "арле" сусынын алып келіп, одан келген қонақтардың барлығы ауыз тиетін болған. Бұл дәстүр "къаве ичмек" деп аталды [Лякуб П. ;http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Жерлеу салты
Қырымшақтардың жерлеу салтында иудаизм жораларымен пұтқа табынушылық сақталған. Бұл салтты өткізуді өз еріктерімен осы салтты өткізуді мойнына алған кәрі шалдар мен кемпірлерден тұратын «Хевра Акодеш» жерлеу бауырластығы өткізеді. Карасубазарда 1940-шы жылдардың басына дейін қайтыс болғандарды олардың басын солтүстік-солтүстік-батысқа қаратып қырлары бар бар тікбұрышты қабірде жерлеп келген. Қабірдің қырларынан төмен иықтың деңгейінен бастап ағаш немесе төсеніш төселіп, оның үстінен топырақпен жабылды. Мола Қара су өзенінің қарама-қарсы бетінде орналасты, жерлеу рәсіміне қатысатын әйелдерге көпірге дейін ғана баруға рұқсат етілді. Молаға баратын жолда ер адамдар Тәңіріге қарап айтылатын ерекше мадақ жырын орындады. Моланың кіре берісінде арнайы салынған шіркеуде, қайтыс болған адамды арақ ішіп, бәліш "чоче" және пісірілген жұмыртқа - "амин ямырта" жеп еске алды.
Моладан қайтып келгеннен кейін қайтыс болған адамның үйінде әйелдер мен ер адамдарды бөлек жеке бөлмеге отырғызып, бата оқыр ("авель аши") өткізілді, оған қажетті тағам мен ішімдікті қайтыс болған алдамның туған-туыстары алып келді.
Қайтыс болғаннан кейін жеті, сондай-ақ отыз күн өткеннен кейін қайтыс болғанр кісінің үйінде ішімдікпен және түрлі тағам жасалып, еске алу "тъкун" өткізілді. Қайтыс болған адамды еске алу үшін дайындалған дастарханда міндетті түрде пісірілген жұмыртқа, оған тұз бен қара бұрыш себілді, ет қосылған бәліш - "чоче", қара халва - "кара алва" және "арле" қойылды. Қайтыс болған адамның үйіндегілер 40 күнге дейін қара жамылды. 11 ай өткеннен кейін моланың басына ескрткіш орнатылды [Ачкинази И. В. , 1993; Лякуб П., 1993;. http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Жоқтау айту дәстүрі
Жерлеу рәсіміне байланысты кебінді тігу мен алпыс жасқа толған қарияларды - "кефенлик бечмек" жоқтау салты сақталған. Арнайы шақырылған жерлеу рәсіміне қатысатын адамдар ақ матадан шалбар, көйлек және қалпақ, сондай-ақ жастық қапты пішті, бірақ олар тігілмейтін. Олардың жұмысы арнайы салт-жоралғыға арналған әндерді орындау, иудейлік жерлеу дұғаларын оқу, арнайы тапсырыс бойынша ақсүйектік әндерді орындау, қайтыс болған адамның жақсы істерін әнге қосу арқылы жүргізілді. Осы ретте "азекен" – рәсім жүргізіліп отырған адам осылай аталды, бөлменің ортасында киіздің үстінде жатып өзінің «жаназасына» тікелей қатысты [Ачкинази И. В.,1993; Лякуб П., 1993; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Фольклоры
Қырымшақтардың ауыз әдебиеті үлгілерінің алғашқы жазып алушылары қырымшақтардың өздері болды. XIX ғасырдың ортасынан бастап қырымшақ жанұяларында "Джонка" жинағының қолжазба нұсқалары таралды. Олар қырымшақ тіліндегі дұғалар мен әндер, қырымшақ және көне еврей тілінде жазылған библиядан үзінділер, мақал-мәтелдер, әндер, ертегілер, жұмбақтар, дұғалар түріндегі парақтар болды.
БҮРКІТ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАЛАЛАРЫ (Қырымшақ нақылы).
Бұл баяғыда құстар адамша сөйлей алатын, ал адамдар оларды түсінетін кезде болған оқиға. Теңіздің ортасында кішкентай арал тұрды, оның кң биік құзының басында салынған ұяда бүркіт пен оның балапандары мекен етті.
Бірде түн ортасында қатты дауыл тұрды. Жаманшылық бүркіттің ұясына да жақындап қалады, сол кезде бүркіт өз балаларына: "Бізге бұл жерден ұшып кету керек, бірақ сендердің қанаттарың қатайған жоқ, ұзақ ұшуға жасармайсыңдар, мен екеуіңді бірдей теңізден алып ұша алмаймын. Біреуің ұяда қалып, менің келгенімді күтулерің керек", - дейді. Бұл хабарды екі ұл әртүрлі қабылдады.
Біреуі бораннан қорқып, қатты айқайлап жылады. Екіншісі сабырлы түрде анасына ұяда қалатынан және анасын күтетінін айтты. Бүркіт қалтырап қорқып отырған ұлын алды да, оны арқасына салып, дайылдың арасынан жерге қарай ұша жөнелді. Олар жолдың жартысына келген кезде ол өзінің әлі де қорқып, дауыс шығарып отырған ұлынан былай деп сұрады: «Балам, мен сені құтқарамын деп бар күшімді сарқыдым. Мен қартайған кезде сен не істейсің?» "Анам, - деді бүркіттің баласы, - мен сенің жағдайыңды күнде жасаймын, сені арқалап жүремін!" – деп, қайтадан қорқып, қалтырай бастады. "Жоқ, - деді бүркіт, - мынандай ынжық ешқашан бүркіт бола алмайды!" – деп арқасына жабысып отырған баласын теңіздің ортасына тастап жіберіп, кері қарай ұясына ұша жөнелді. Ұяда қалған балапанын зорға дегенде құтқарып қалды, сол кезде дауыл ұяның быт-шытын шығарып бұзып жіберді. Қатты дауылға қарсы бүркіт әрең дегенде қарсы ұшып келе жатты. Үлкен толқындар бүркітті баласымен қоса жұтып жіберуге дайын тұрды. Жарты жолға келгенде бүркіт екінші баласына баяғы бірінші ұлға берген сұрақты берді. "Анашым, - деп сабырлы түрде жауап берді балапан, - мен өз өмірімнің қандай болатынын білмеймін. Мүмкін менің өз жанқям және менің көмегім қажет болатын балаларым болатын шығар. Бірақ мен сіз әрқашан менің жвадымда боласыз және әлім кедгенше сізге қамқаорлық көрсетемін". "Сен нағыз қыран боласың", - деді бүркіт-ана, баласын жерге қарай алып бара жатып. Сол кезеңнен бастап қырымшақтар былай дейді: "Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің".
АҚЫЛДЫ ГУЛЮШТІҢ НЫСЫМ АТАЙҒА ҚАЛАЙ КӨМЕКТЕСКЕНІ ТУРАЛЫ (Қырымшақ ертегісі).
Ерте кездерде Карасубазарда - қарт зергер - куюмджи Нысымакай (Нысым ата) тұрды. Оның әйелі қайтыс болғаннан кейін өз кәсібін балаларына қалдырып, өзі немерелерінің тәрбиесімен шқғылданайын дер шешті. Өзі ойлағанындай істеді де. Көп ұзамай, үлкен ұлының үйінде қонақта болғаннан кейін біраз уақыт өткен кезде Нысым атай ұлы мен келінінің өзіне наразы көзқарастарын сезінді. Ал бірнеше күн өткеннен кейін үлкен ұлы одан ортаншы ұлының үйіне қонаққа барғысы келмейді ма деп сұрайды. Немерелері аталарын жібергісі келмей, жылағанымен Нысымакай жол дорбасын жинады да ортаншы ұлының үйіне кетті.
Ол ортаншы ұлының отбасында көп қонақ болмай, кенже ұлының үйіне кетіп қалады. Бірақ көп ұзамай-ақ да, ол да әкесінің қонақта ұзақ уақыт болғанын айтады. Ол қатты қапаланады, бірақ оған ештеңе деп жауап бермеген Нысымакай жол дорбасын жинап алады да, қақпадан шығып кетіп, басы ауған жаққа кетеді.
Шал Карасубазардың Қырымшақ жағында өзінің жалғыздық пен түнек өміріне қарай бет алып келеді, оның жүзін көзінің жасы көл болып жуып келеді. Ал оған қарама-қарсы сұлу қыз Гулюш кездесіп қалады. "Гулюш" деген аттың "күлімсіреу" деген мағынаны беруі бекер емес қой: қыздың күлімсіреуі мен сұлулығынан күн одан да қатты жарқырап, адамдар мейірімді және көңілді болады. "Сәлем, Нысым атай!" деген Гулюштің дауысы бейне бір қоңыраудай сылдырлады.. Ол шалдың жүзін жапқан көз жасын көрді де бәрін түсінді, бірақ түсінгенін көрсеткен жоқ. Содан кейін былай деді: " Нысым ата! Менің үйіме жүріңіз, мен сізді самсамен сыйлаймын!" Шалды қолынан жетектеп алып, өз үйіне алып келді. Құрметті мейманын төрге отырғызып, қара бұршақтан жасалған сорпа мен қып-қызыл етіп пісірілген самсаларды алдына қойды. Тамақтанып болғаннан кейін шамалы уақыт өткеннен кейінүстел үстіне жүзім және жемістер алып келіп қойған Гулюш Нысымакайдан немерелері туралы сұрастыра бастады.
Нысымакай өз немерелерін өте жақсы көретін және олармен мақтанатын, ол Гулюшке олардың қитұрқы қылықтары мен тентектіктерін ұзақ айтып берді. Ендігі кезек өз ұлдары туралы әңгімеге келгенде Нысымакай көңілсіз сырды ашады. Оның әңгімесін үнсіз тыңдаған Гулюш қатты ойланып қалады, ал бір кезде аспанда алғашқы жұлдыздар пайда болып, күміс ай Ак-Кая тауының үстінде нұрын төгіп тұрған кезде ол Нысымакайға даналық кеңес береді…
Таңертең Нысымакай қырымшақтардың құлшылық үйі - "Къаал"-ға оның бас шіркеушісі – ребыға барады да оның аяғының асытына ойып жасалған қол сандықты қойып, былай деп айтты: "О, ақылды ребы! Сен менің жақсы зергер болғанымды білесің, мен өзімнің бар байлағымды өзіме жақсы қараған адамға мұра етпекпін. Ол мен өлгенше храмда сақталсын" дейді.
Нысымакайдың қазынасы мен өсиеті туралы хабар оның балаларына тез жетті. Олар бірінен-бірі асырып тәтті сөздермен өздерінің ақымақтықтарына опық жейтінін, әкесінің өз үйлерінде тұруын қалайтындықтарын айтты. Шал оларды кешірді және ең алдымен үлкен ұлының үйінде тұруға келісім берді. Ол үйде құрмет пен молшылықта өмір сүрді. Бір жылдан кейін ортаншы ұлының өтінішіне құлақ асып, оның үйінде тұрды, содан кейін кенже ұлына барды. Осылайша ұзақ жылдар бойы Нысымакай өзінің жақындарының арасында, қуаныш пен шаттықта, немерелерінің ортасында үлкен қамқорлықта өмір сүрді.
Міне, оның көзі біржолата жабылатын кез де келіп жетті. Оның ұлдары мен келіндері шалдың артында қалған мұраны алу үшін ребыға жүгінді. Олардың әрқайсысы өздерінің әкесіне жақсы қарағанын дәлелдеуге тырысты. Ребы қобдишаны қолына алды да, оның ішіндегі қазынаны үш ұлға теңдей бөліп беретінін хабарлады. Ол сандықшаның құлпын ашып, оның қақпағын айқара ашты. Сандықша бос еді, бірақ оның түбінде пергаменттің парағы жатты. Ол қолына қағазды алды да Нысымакай жазған сөздерді былайша оқып берді: "Мен сендерге, менің ұлдарым және барлық адамдарға мұраға үлкен қазына – мынандай даналықты қалдырып бара жатырмын. Өз балаларыңды қартайғанда соңғы күндерің үшін қорықпайтындай етіп тәрбиелеңдер».
Қырымшақтарды ату кезіндегі өлеңдерден үзінділер
1) Он бринджи айлярда
Горунду даглер
Ириди юректе
Калмади яглер
(Он бірінші ай толғанда
Таулар көрінді,
менің жүрегім қан жылады)
2) Бин докузюз кирх бирде
декабир он бирде
кримчакларни топладилар
кой кибик айдадилар
(Бір мың тоғыз жүз қырық бірінші жылы
Он бірінші желтоқсанда
Қырымшақтарды мал айдағандай жинады)
3) Кой кибик айдаган сон
турмелерге капаттилар
уч кун уч гедже ач отурдулар
ичмеге сув тапмадилар
(Мал құсатып айдап алып келгеннен кейін
Оларды абақтыға қамады
Үш күн және үш түн олар аш құрсақ отырды
Шөлін қандыратын су да болған жоқ)
[Эмирова А., 2011].
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Ачкинази И. В. Фрагмент гуннского котла из Неаполя Скифского. // Материалы к этнической истории Крыма. Киев. 1987.
Ачкинази И. В. К вопросу об этногенезе қырымшақтардың в советской историографии //МАИЭТ. Вып.1 Симферополь, 1990.
Ачкинази И. В. Погребальный обряд как источник по этнической истории қырымшақтардың // Проблемы истории Крыма. Тезисы докладов научной конференции. Вып. 1. Симферополь, 1991.
Ачкинази И. В. Қырымшақтар. Историографический обзор по публикациям XIX -начала XX в. //МАИЭТ. Вып. II. Симферополь, 1991.
Ачкинази И. В. Погребальный обряд қырымшақтардың // МАИЭТ. Вып. III. Симферополь, 1993.
Ачкинази И. В. Об иудейских памятниках конца IX - начала Х вв. из Крыма//Византия и народы Причерноморья и Средиземноморья в раннее средневековье. Тезисы докладов. Симферополь, 1994.
Aчкiназi I. В. Кримчацька мова. Icтopioгpaфiя та джерела. До постановки проблеми.//Схiднiй свiт. 1995. 1.
Aczrinazi, I.W. (Krym). W kwestii etnogenezy krymczakow w radzieckiej historiografii.// Rocznik muzulmanski. rok IV. т.3. 1995.
Ачкинази И. В. Қырымшақтар. Краткий очерк этнической истории.// Сквозь века. Симферополь, 1996.
Ачкинази И.В. К вопросу об этнической принадлежности қырымшақтардың.// МАИЭТ. Вып.V. Симферополь, 1996.
Ачкинази И.В. Условия формирования иудейских общин на территории Крыма в хазарский и послехазарский периоду/Византия и Крым. Тезисы докладов. Симферополь, 1997.
Багинская-Гуджи В. Забытое богатство: быт қырымшақтардың // Дружба народов. – 1990. – № 1. – С. 169.
Багинская-Гуджи В. Свадьба в крымчакской семье // Дружба народов. – 1993. – № 8. – С.219.
Бакши Я. Кто такие қырымшақтар? // Керченский рабочий. – 1993. – 11 авг.
Белогуров В. Қырымшақтар – возвращение к истокам // Таврические ведомости. – 1994. – 21 янв.
Большая Советская Энциклопедия. – М.: «Советская Энциклопедия», 1975. – 647 с.
Брокгаузъ Ф.А., Ефронъ И.А. Энциклопедический словарь. – Санкт-Петербург: Типо-Литографiя И.А. Ефрона, 1895. – 430 с.
Гаджиева Н. З.. Тюркские языки. Языки мира. Тюркские языки. - М., 1997. - С. 17-34.
Ефимов М. Свадьба в крымчакской семье // Крымская газета. – 1994. – 25 янв. 9. Крым: настоящее и будущее: Сб. статей /Под ред. Г.М.Фомина. – Симферополь: Таврия, 1995. – 368 с.: ил.
Кондратюк Г.Н. Pазвитие национальных школ в крымской асср в 20-х годах хх века http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789/83262/23-Kondratyuk.pdf?sequence=1.
Крым многонациональный / Сост. Н.Г.Степанова. – Симферополь: Таврия, 1988. – 144 с.
Куртиев Э. Коренные народы: история и реальность // Крымские известия. – 1997. – 8 авг., 13 авг.
Лещенко В. Этническая загадка Крыма: к вопросу о происхождении и история қырымшақтардың // Крымские известия. – 1996. – 28 февр.
Лякуб П. Занятия и обычаи қырымшақтардың // Таврические ведомости. – 1993. – № 30.
Лякуб П. Қырымшақтар // Таврические ведомости. – 1993. – № 26.
Лякуб П. Крымчакские женщины. // Таврические ведомости. – 1993. – № 29.
Лякуб П. О быте и нравах қырымшақтардың // Таврические ведомости. – 1993. – № 35.
Лякуб П. Свадебные обряды қырымшақтардың // Таврические ведомости. – 1993. – № 27.
Мормуль О.Г. Kрымчаки (кърымчаки): история и реальность http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/91986).
Народы мира: Историко-этнографический справочник / Гл. ред. Ю.В.Бромлей. – М.: Советская энциклопедия, 1988. – 624 с.
Национальный состав населения Крыма // Ватан. – 1991. – № 2. – С. 25.
Радева Л. С Крымом однокоренные: (қырымшақтар) // Крымские известия. – 1998.
Путеш Д. Новый год по ... қырымшақтардыңски // Крымские известия. – 1992. – 1 янв.
Сквозь века: Народы Крыма. – Симферополь, 1996. – 86 с.
Старостин И. Қырымшақтар // Крымские известия. – 1996. – 10 сент.
Эмирова А. А. Песня о расстреле қырымшақтардың // Голокост і сучасність, 2011, № 2 (10)/
Polinsky M. The Krymchaks: History and Texts // Ural-Altaische Jahrbücher/UralAltaic Yearbook’63. – 1991.
Түркі тілдер тобына жатады. Қырымшақтардың тілі жазусыз тіл деген ресми статусқа ие.
Діни сенімдері – иудаизм. Қырымшақтардың этногенезі толық зерттелген емес. Зерттеушілер қырымшақтар жәһуди дінін қабылдаған ежелгі жергілікті халық негізінде қылыптасқан деп есептейді [Гаджиева Н. З., 1997: 17].
Қысқаша тарихи анақтама
Зерттеушілер «қырымшақтар» атауы топоэтноним болып табылады деп есептейлі, бұл атау қырымшақтардың қауымдасып өмір сүрген бұрынғы мекендері Солхатадағы (Қырым) Қарасубазардың атымен байланыстырады [http://www.ijc.ru/istoki13.html].
XVIII–XIX ғасырлардағы құжаттарда қырымшақтар өздерін түркіше «срель балалары» немесе көне еврейше «бени Исраэль», яғни «Израиль ұлдары деп атағаны жазылған. «Қырымшақ-еврейлер» деген ұғым қырым татарларының тіліндегі «қырымша яһудилер» дегеннің көшірмесі, яғни ол «қырымша түсіндірілген еврейлер» немесе «қырымдық еврейлер» дегді білдіреді. XIX ғасырдың екінші жартысында «қырымшақтар» деген термин осы этникалық қауымдастықты атау үшін қолданыла бастады [Polinsky M., 1991].
Патшалық Ресейдің ресми құжаттарында «қырымшақтар» деген термин ең алғаш рет 1859 жылы пайда болды. Новороссийск генерал-губернаторы Воронцов сыртқы істер министріне қырымшықтар туралы келесі мәліметтерді беруде: тұратын жері (Қарасубазар қаласы), айналысатын шаруасы (бақ өсіру), кәсібі (бас киім тігу, тері өңдеу); тілі (қырымшақ тілі қырым татарлары мен қарайым тілдерінен лексикалық және фонетикалық жақтан ерекшеленеді), жазуында көне еврей шрифтісін қолданатынын атап көрсетеді [Ачкинази И. В., 1990; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Қырымшақ тілі
Қырымшақ тілі (кърымчах тылыы) – қырымшақтардың тілі, Н.А.Баскаковтың классификациясы бойынша түркі тілдерінің шығыс-ғұн тармағының қыпшақ-половецк тобына жатады. XIX ғ. Соңына дейін қырымшақтар өз тілдерін шағатай тілі деп атаған.
Жазуы
Қырымшақтардың алфавиті көне еврейлік төртбұрыштық жазу негізінде қалыптасқан.
1930 жылдарға дейін шыққан қырымшақ тілі бойынша жасалған оқу құралдарында латын алфавиті қолданылған:
Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Ьь Kk Ƣ ƣ L l Mm Nn N̡ n̡ Oo Өө Pp Rr Ss Ş ş Tt Uu Yy Vv Zz Ƶ ƶ
1930 жылдан бастап қырымшақтар кирилицаны пайдалана бастады. Қырымшақ тіліндегі кітаптар 1936 жылға дейін шығып тұрды.
1990 жылы кириллица негізінде қырымшақтардың алфавиті жасалып, одан қырымшақ тілінде кездеспейтін орыс әріптері: Ё, Ж, Ц, Щ, Ъ, Ю, Я алынып тасталды [http://krymology.info/index.php/]
Аа Бб Вв Гг Гъ гъ Дд Ее Зз Ии Йй Кк Къ къ Лл Мм Нн Нъ нъ Оо Öö Пп Рр Сс Тт Уу Ӱ ӱ Фф Хх Чч Чъ чъ Шш Ыы Ьь Ээ
Білімі
Қырымшақтар шағын топпен Карасубазар қаласында тұрды ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында Сиферополь және Караубазар қалаларында қырымшақтардың екі мектебі жұмыс істеп тұрды, ал Феодосияда еврей-қырымшақ аралас мектебі болды. Осы үш мектепте 400-ге жуық бала оқыды. Қырымшақтардың мектебінде анна тілін оқыту бірінші сныптан басталды. Кеңестік кезеңде 1930-жылдардың ортасына дейін бастауыш сыныптарда оқыту қырымшақ тілінде, ал жоғары сыныптарда – орыс тілінде жүргізілді
[Кондратюк Г.Н, http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789/83262/23-ondratyuk.pdf?sequence=1].
Қазіргі кезде қырымшақ тілінде оқытатын мектептер жоқ. Қырымшақ тілі жазуы жоқ, жоғалып бара жатқан тілдердің біріне жатады.
Қырымшақтардың саны және тұратын жерлері
Қырымшақтар жеке этникалық топ ретінде 1897 жылғы халық санағында көрсетілген. Қырымшақтардың жалпы саны 4 500 адам болған
1913 жылы қырымшақтар қауымдастығының күшімен халық санағы өткізіліп, қырымшақтардың саны 5282 адам, оның ішінде ер адамдар - 2714, әйелдер саны – 2568 екені анықталған.
1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағының мәліметі бойынша қырымшақтардың саны 8000 адам деп беріліп, оның ішінде Симферопольде – 3500 адам бар деп көрсетілген
Қырым жарты аралынан басқа қырымшақтар Одесса, Новороссийск, Мариуполе, Бердянск, Луганск, Сухуми қалаларында тұрған [Ачкинази И.В., 1990; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Қырым жарты аралын неміс басқыншыларының басып алуы көптеген халыққа өз зардабын алып келген болса, ол қырымшақтарға да қатысты болды. Фашистер қырымшақтарды иудаизмді ұстанушылар ретінде қырды [Мормуль О.Г. http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789/91986/35-Mormul.pdf?sequence=1].
1959 жылғы халық санағының мәліметі бойынша қырымшақтардың саны 1500 адам болды.
Қырымшақтардың саны жылдан-жалға азайып барады. Қырымда 640 қырымшақ өмір сүрсе, әлемде бар-жоғы 1,500-ге жуық қырымшақ бар [Мормуль О.Г. http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789/91986/35-Mormul.pdf?sequence=1].
Қазақстанның халық санағының нәтижесі бойынша қырымшақ диаспорасының халық саны динамикасының көрсеткіші:
1970 – 42
1979 – 87
1989 – 61
1999 – 20
2009 – 35
”Interaction of Turkic Languages and Cultures in post-Soviet Kazakhstan” жобасы бойынша жұмыс істеу барысында қырымшақтар туралы ешқандай дерек табылмады. Осыған байланысты, қырымшақ диаспорасы өкілдерінен сауалнама алынған жоқ.
Қырымшақтардың тегі, аты, ұлты
Мормуль О.Г. қырымшақтардың тегі өзіндік ерекшелігімен дараланып тұратынын айтады. Олардың тегінің 30% астамы кәсіппен, айналысатын тірлігімен (Атар – дәріханашы, Колпакчи – бас киім тігуші); бет әлпетімен (Косе – көсе, Чубор – шұбар); этникаға жатуымен (Гуджи – грузин), сондай-ақ бұрындары тұрған жерімен (Мангупли – Мангупадан, Суружин – Сурожадан) байланысты болып келеді, [Мормуль О.Г. http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789/91986/35-Mormul.pdf?sequence=1].
Қырымшақтардың тектерінің аздаған бөлігі (120-ға жуық) оларға берілген лақап атпен (лагъап) байланысты. Лақап ат беру үрдісі қырымшақтардың жанұясындағы ажырамас бөлшегіне айналды және олар адамның қасиетін дәл беруімен ерекшеленді, мысалы, Арабаджи Мнемакай – арбашы Мнэм ағай, Амамджи-Стерапай – моншашы Стера апай, Балыхчи Нисим – Нисим балықшы, Къокъов Сах – Исаак қоян және басқалар. Қырымшақтардың аға буын өкілдері осы лақап аттары бойынша сол адамның туыстық қарым-қатынасын бірден біле қойған.
Қырымшақтардың ер адамдарының есімдері қалыптасқан тәртіп бойынша Библиядан алынады, ал әйелдерінің есімдерінде парсыдан (Гули, Гулюш), арабтан (Мелек, Дунья), болгардан (Пырва), латиннан (Виктория, Дона) енгендері кездеседі. Қазіргі уақытта туылған баларына орыс есімдері қойылып жатыр [Мормуль О.Г. http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789/91986/35-Mormul.pdf?sequence=1].
1945 жылға дейінгі олардың төлқұжаттарының «ұлты» деген бөлігінде қырымшақ деп көрсетілетін. Соғыстан кейін оларға ұлты деген графада қарымшақ деп көрсетілген төлқұжат берілу тоқтатылды, ол жерге: еврей, қарайым, татар, грузин және басқа деп жазылды.
1965 жылы Қырым облыстық атқару комитеті қырымшақтардың қолдарында сол ұлтқа жататын куәландыратын туралы құжаты болса, олардың төлқұжатын ауыстыру туралы шешім шығарды. Дегенмен олардың барлығы осындай құжатты ұсына алмады және соғыстан кейін көбінің қолында куәландыратын құжат сақталмағандықтан, қырымшақтардың көбінің ұлты бұрынғы жазылған мәліметтермен қалып қойды [Ачкинази И.В., 1996].
Мәдени-ағарту жұмысы.
1989 жылы. қырымшақтар өздерінің ұлттық-мәдени бірлестігін ұйымдастырады. Оның негізгі мақсаты – ұлттық мәдениет пен ана тілін жаңғырту болды.
Ана тілінің, бірқатар мәдени-тұрмыстық ерекшеліктерінің жоғалуына қарамастан, қырымшақтар өздерін басқа ұлттар мен этникалық топтардан оқшаулап, өздерінің этникалық таным-түсінігін сақтап қалады.
Қырымшақтар IX ғасырдың 847 жылғы жазылған күні белгілі дұға кітапшасын көздерінің қарашығындай сақтап, бүгінгі күнге дейін жеткізді. 1930 жылы дұға кітапшасы Ленинградтағы КСРО ҒА Азия мұражайының қызметкері В.Л.Дашевскийге табыс етілді [http://www.ijc.ru/istoki13.html)]. Қазіргі кезде бір ғана ағаш қақпағы бар, арнайы иленіп жасалған бұзау терісіндегі інжілдік төртбұрыш шрифтісімен сақталған бұл қолжазба Ресейдегі жалғыз ғана көне ескерткіш ретінде Ресейдің Санкт-Петербург Шығыстану институты кітапханасының қолжазбалар қорында сақтаулы тұр.
1944 жылы қырым татарлары Қырымнан депортацияланғаннан кейін қырымшақтар мемлекет тарапынан түрлі қудалауға ұшырады: олардың төлқұжатына ұлты жазылмады, еврейлермен бірге өздерінің культіне дұға жасалсын деген сылтаумен дұға жасайтын жеке шіркеулер ашуға тиым салынды, қырымшақтар туралы материалдарды басуға цензура рұқсат бермеді. Үлкен мәдени-ағарту жұмысын Е.И.Пейсах жасады. Ол қырымшақтардың тарихы мен фольклоры туралы материал мен осы мәселелермен айналысқысы келгендерді өз жанына жинады [http://www.ijc.ru/istoki13.html].
11 желтоқсан қырымшақтар үшін еске алу («Тъкун») күні – бұл күні олар 1941-1942 жылдары атылған ата-бабаларын еске алады. Бұл күні олар жақындарын еске ала отырып, оларға бағыштап дұға жасайды.
Қырымшақтардың тұрмысы мен дәстүр ерекшелігі
Баспанасы
Қарасубазар кезеңінде қырымшақ қауымдастығы қаланың шығыс бөлігінде, Қара су өзенінің сол жағалауында шоғырланып өмір сүрді. Бұл аудан ХХ ғасырдың басында-ақ «Қырымшақтар жағы» деп аталды.
Карасубазар қырымшақтарының орташа қырымшақ жанұяларының қалыпты тұрағы XX ғасырдың 40-жылдарына дейін сақталды. Өткен ғасырдағы авторлардың куәландыруынша, қырымшақтардың үйлері саз балшықты қоспа арқылы қаланған кесек тастан соғылған. Тұрғын үйлердің іші мен сырты саз балшықпен сыланып, оның үстінен әктелді. Үйдің шатыры черепицаның бір түрі «татарка» черепицасымен жабылды. Үйдің терезелері аулаға қарап шығарылды. Үй тұрғындарын бөтен адамдардан қорғау үшін көшеге қаратып үлкен қақпасы бар біртұтас дуал салынды [Багинская-Гуджи В., 1990; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Үйлердің терезелері аулаға қаратып салынды және келесі бөлмелерден тұрды: кіре беріс (аят); ас үй (аш-хана) және бір немесе екі бөлмеден. Зерттеушілердің айтуынша, бөлмедегі жиһаздар өте ыңғайлы және жайлы болды: жер едендерге ерекше киіз төсеніштер - "кииз" (қазақша – киізбен салыстыру) – және алашалар "килим" (қазақша кілеммен салыстыру) төселді, қабырғаларды айнала – сопақша жастықтар "миндер", ұзын, шыт матамен қапталған жастықтар "ян ястыхлар" тасталды. Үлкен жастықтардың үстінен үйдің әйелі өз қолымен тіккен және әшекейленген ұзын және қысқа жастықтар "янчик" қойылды. Бөлменің ортасына қысқа аяқты дөңгелек үстел - "софра" қойылып, оның айналасында жанұя иелері тамақ ішті. Түнге қарай бөлме жататын жерге айналып, еденге ұзыннан көрпешелер салынып, жанұя мүшелері ұйықтауға жататын. Таңертең көрпе-көрпешелер жиналып, арнайы сөреге жиналды. Олар ұқыпты түрде ақ жаймамен "чарчеф" қапталып, үстіне симметриялы түрде жастықтар "баш ястыхлар" (қазақша бас жастықтар салыстырыңыз) жиналып, жүк "июк" жиналды. Жиһаздан "софра"- үстел, "миндерлик" – орындықтар болды, ал олардың киімдері, төсек-орын жабдықтары сандықтарда сақталды, жез ыдыстар сөрелерге жиналды. Қырымшақ жанұяларында ыдыстың түрі өте көп болды. Ата-аналар қыздарының жасауына қырымшақтарда дайындалатын тағамдардың түріне қарай керекті барлық ыдысты берді [Багинская-Гуджи В., 1990; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Асханасы
Қырымшақтар дайындайтын тағмдардың негізін жер және мал шаруашылығы, балық аулау кәсібі құрады.
Бірінші тағамдар - сорпалар (шорва), борщтар. «Бакла-сорпасы" "Бакла-шорвасы" майлы емес сорпа негізінде үрме бұршақ (бакла), қуырылған пияз және үй кеспесінен жасалды. «Бакла-сорпасы" "Бакла-шорвасы" сиыр немесе қой еті қайнатылып, ақ үрме бұршақ, кеспе және аскөк қосылып дайындалды. Борщтар еттің сорпасына - (учкундур) қызылша мен қырыққабат; "экшли аш" – қымыздық пен шпинат қосылып дайындалды. Көбінесе сорпаға майда түшпара, ет «құлақтар» қосылды. Жазда майлы емес сорпадан көкөністер мен аскөк қосылып жасалған салқын борщ берілді, оған қаймақ немесе айран (йогурт) қосылды [http://www.ijc.ru/istoki13.html; Лякуб П.,1993].
Екінші тағамдар, әдетте, еттен жаслды. Бұқтырылған ет (кавурма) қуырылған немесе пісіпілген картоппен, піскен күріш немесе үй кеспесімен (умеч) тартылды. Семіз сиыр немесе қой етінен: "таветэ" – күішпен бұқтырылған ет, "борана" – қырыққабатпен бұқтырылған ет, "картоф-аши" – картоп немесе басқа да көкөністермен қосылып бұқтырылған ет және т.б. жасалды. Шабылған еттен тефтели -"кафтэ", әр түрлі бұқтырылған көкөністер - "толма" – қырыққабаттан жасалған голубцы, "япроах-сармасы" – жүзім жапырағанан жасалған голубцы, "бубер-аши" - турама салынған болгар бұрышы, "алма-толмасы" – алмадан жасалған голубцы және т.б. жасалды [http://www.ijc.ru/istoki13.html; Лякуб П., 1993].
Қырымшақтардың тағамында ерекше орын қамырдан (хамурдан) жасалған өнімдер үлкен орын алды. Қабатталған қамырдан ішіне ет, картоп, пияз, қызанақ және аскөк санынып әр түрлі бәліштер - "кубэтэ"; ет пен көкөніс салынып жасалған бәліш - -"пастель" дайындалды, ішіне әр түрлі қоспа салынған бәліштер - "чоче" және басқалар, сондай-ақ тәттілер пісіріледі. Ашымаған қамырдан түрлі варениктер жасалады: "сузме" – жаңғақ тұздығымен қоса тартылатын еттен жасалған шағын түшпара; "флядня" – ішіне сүзбе және брынза салынып жасалатын жарты ай формасындағы варениктер, құлақшалар, кеспелер және басқалар. Ашымаған қамырдан қуырылып жасалатын тағамдардан кең таралғандары "чир-чир" – ішіне ет салып дайындалатын чебуректер, "сутулю таблю" – дқңгелек чебуректер, қаттамалар - "катлама", "урчук" - хворосттар. Пісірілген түрлі тәттілер мейрам күндері, сондай-ақ күнделікті дастарханның сәнін келтірген. Күнделікті желінетін нан - "птэ" (лаваш секілді) ашыған қамырдан дайындалды.
Дастарханға қойылатын сусындардан кофе (кара каве), шай, "арле" – олар қуырылған ұнға бал қосылып дайындалды және ерекше рәсімдік мәнге ие болды. Масайтатын ішімдікке бидайдан жасалатын боза - буза, жүзім сусына шарап (шарап), және жүзімнен жасалған арақ (ракъы) жатты.
Ұлттық киімдері
Этнографтардың суреттеуінше, қырымшақтардың ер адамдарының киімі "көк архалук кішкентай қанжар немесе жазуға қажетті барлық құралдары бар жез сия сауытқа қарамастан, күміспен әшекейленген қалың белдікпен буылды" [Багинская-Гуджи В., 1990; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Қырымшақтардың киімі іш киімнен – түрлі-түсті шаровардан тұрды, оның төменгі жағы аяқтың жіліншігінен лента секілді гүлденіп байланды (чарап), оған алтын немесе күміс жіптерден ою-өрнек салынды. Олардың үстіне киетін киімі жіліншікке дейін түсіп тұратын ақшыл көк түсті кафтан болды, ол солға қарай қапсырылып жабылды, көкірек тұсынан кең ашық жер қалдырылды (коклюк), ол түрлі-түсті орамалмен қыстырылды. Кафтанның жиектері мен жеңдерінің қайырылатын жерлері алтын және күміс өрнектермен айшықталды. Әдетте кафтанның үстінен шілтермен көмкерілген қара жібек алжапқыш тағылды.
Қырымшақтардың бас киімі оларды киіп жүрген адамның жасы мен әлеуметтік санатына сәйкес келді. Қыздар мен бойжеткендер бастарына ақшыл көк түсті тақия киді, олар алтын және күміс жіптермен өрнектеліп, жиектеріне ұсақ алтын немесе күміс тиындар тігіліп безендірілді. Күйеуі бар жас әйелдерге "къыйих" - қиғаштап екіге бүктелген үлкен түрлі-түсті орамал тағып жүру міндетті болды [Багинская-Гуджи В., 1990; http://www.ijc.ru/istoki13.html)
Жасы келген әйелдер жалған бас киім, бірнеше жекелеген бөліктерден тұратын "баш багы " киді.
Қырымшақтардың дәстүрлі аяқ киімдері жұмсақ былғары туфли - "папучи" болды.
Қырымшақтардың жас қыздары көшеге анда-санда шықты. Олар басынан аяғына дейін ақ жамылғылармен оранып алды. Қырымшақтардың киімі әшекейлермен толықты, олардың арасында міндетті түрде мойынға тағатын монист секілді бауға ілінген алтын немесе күміс тиындардан тұратындары да болды. Басқа әшекейлерден сақина, сырға және білезіктер болды. Бой жеткен қыздарға ата-аналарының той күні сыйлайтын міндетті түрдегі сыйы оларға күнделікті тағуға тиым салынған белдік болды [Багинская-Гуджи В.,1990; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Салт-дәстүрлері
Үйлену салты
XIX ғасырдың ортасы мен XX ғасырдың басында қырымшақ қыздарының тұрмысқа шығу жасы, әдетте, 13-16 жас болып есептелді, ал ұл балаларды 16-18 жаста үйлендірді. XX ғ. Басына дейін-ақ балаларын жас кезінде атастырып қою салты қалыптасты. Болашақ ерлі-зайыптылар мейрамда немесе жанұялық мерекеде танысты. Құдалық белгісі ретінде болашақ күйеудің атынан айттырушының ("эльчи") қызға беріп жіберген қымбат сыйлығы – алтыннан жасалған әшекейдің ("Бэ") қыз тарапынан қабылдауы болды. Осыдан кейін жігіт ("куюв") пен қыздың ("келин") ата-аналарының берілетін қалың малды сөйлесу үшін кездесуі ("нышан") өтті [Багинская-Гуджи В, 1993; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Әдетте той күзге қарай белгіленді, ара-кідік көктемде жасалды. Той жексенбіге қараған түнде ("йух кун") басталды.
Қыздың жасауы келген адамдардың ("джеиз кормек") көруі үшін оның ата-анасының үйінің бір бөлмесіне ілініп ("джеиз асмах") қойылды. Сейсенбі күні ("ортакун") қыз кеші ("къыз кечесы"), ал сәрсенбіде ("къан кун") - жігіт кеші ("яшлар кечесы") өткізілді. Бұл кештерде күйеу жігіт пен қалыңдықтың туыстары орамалдармен алмасады ("марама сэрмэк") және күйеу жігіт пен қалыңдық өздерінің "сүт аналарына" ("эмчек ана") дәстүр бойынша міндетті түрде табысталатын сыйлықтарын береді. Тойды күйеу жігіттің туыстарының біреуі немесе таныстарының бірі ("игитлер агасы") басқарды.
Сәрсенбі күні кешке қалыңдықтың үйіне шақырылған қонақтар,молда ("ребы") келді және қалыңдыққа берілетін жасаудың тізімдемесі жүргізілді. Сол күні кешке қыздың жасауы қайын жұртының үйіне жеткізілді, онда күйеу жігіт үйінің әйелдері заттарды сандықтарға бөліп салды, тек қана тойға қажетті заттар - үйлену киімі, төсек-орын, жастық қана қалдырылды. Жастардың некелесу төсегі дайындалды.
Неке қию - бейсенбі күні ("кичкене кун") күйеу жігіт ("куюв амамы") пен қалыңдықты ("келин амамы") моншаға түсіру салтымен басталды. Моншаның кіре берісінде оркестр ойнап, моншаның ерлерге және әйелдерге арналған бөлігіндегі қызды шомылдыру мен шашын тарау, күйеу жігітті шомылдыру мен шашын алу кәделері ортадағы "Орта таш" бөлмедегі жастардың би билеу, ән айту, жас шараппен бірге түрлі тағамдар жеу рәсімімен қолдау тапты [Багинская-Гуджи В. 1993; Ефимов М., 1995; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Содан кейін қалыңдықты үйіне алып барып, оны неке қию рәсіміне дайындап, оған арналған киімдерді кигізді. Қалыңдық киімі ақ түсті болды, оның басына неке қию үшін міндетті шыны түтіктермен бетін бүркеп тұратын бас киім "пыл бурунчих" кигізілді. Қалыңдықтың анасы оған үш алтын теңге - "юзлик алтын", "алтын", "мамадьялар" іліп қойды. Әкесі қыздың белдігін тақты. Осыдан кейін қыздың анасы бал және майдың қоспасы жағылған нанды "птэ" екіге бөліп, оны қатысушыларға таратты. Бұл әрекеттердің барлығы ырымдық әндерді орындаумен іске асты. Қалыңдықты күйеу жігіт пен оның туыстары алып кетуге келген кезде "пыл бурунчих" уақытша шешіліп, қалыңдықтың бетін ол ешнәрсе көрмейтіндей етіп, арнайы жібек орамалымен жауып қояды. Қызды үйден осы үшін арнайы тағайындалған күйеуі бар жас әйелдер ("сагдыч") алып шықты, оларды балаларды, қолына жанып тұрған шырақ ұстаған балалар қоршап тұрды. Қалыңдық жағы рәсімге қатысушылар мен жолды жауып тұрғандарға орамалдар, бет орамалдар, жамылғылар сыйлап, , арақ, шарап таратты, содан кейін ғана жол ашылды және қалыңдық пен күйеу жігіт қолдарына шырағдан ұстаған жас балалар мен туыстарының қоршауымен қырымшақтардың құлшылық үйі "къаал"-ға жол тартты. Жолда кетіп бара жатып қалыңдықтың ағасы оған арнап салттық ән айтты, ал осы әннің "до, до, до:" деген қайырмасына жас балалар қосылды.
"Къаал" ауласында иудей діні рәсімі бойынша төрт бағанды балдахин орнатылды. Қалыңдықтың басына қайтадан "пул бурунчих" кигізілді, содан кейін ол күйеу жігітпен бірге балдахиннің астына барып тұрды, ол жерде қырымшақ шіркеу қызметшісі - "ребы" олардың некесін қиды. Кәдімгі дұға оқу және иудей рәсімі бойынша бата беруден басқа ол қолына қоразды алып, жаңадан үйленгендердің басынан үш рет айналдырды. Рәсім аяқталғанннан кейін күйеу жігіт пен қалыңдық қонақтардың ән айтуымен және билеуімен қоршалып, күйеу жігіттің үйіне қарай беттеді. Күйеу жігіттің үйінде той-думен ерлер және әйелдер бөлігінде жайылып қойған дастархан басында өз жалғасын тапты. Тамақ ішу ән айту мен билеу кезінде тоқтатылды. Әйелдердің бөлігінде қалыңдықты ағаш арканың арғы жағындағы төсек-орын жиналатын қуыста орналасқан керуетке "кревет" отырғызып қойды - ол ораза тұту керек еді.
Сенбі күні ("шаббат кун") үйлену тойы ары қарай жалғасты. Күйеу жігіт таңертеңнен "къаал"-ға барды, ол жерде оған Тору - қасиетті жазуды оқу міндеттелді. Қалыңдық сыйлықтар - "келин кермек" алып келген әйелдерді күтті. Бұл үшін оған некеқиярдағы киімі кигізілді, енесі оның басына барлық тұрмыстағы әйелдер басына салып жүруге міндетті орамал - "кыих" тағып қойды, ал оның бетін "пул бурунчих" бүркеп тұрды. Тағам толы дастархан басындағы ойын-сауық кешке дейін созылды. Кешке жастар тарап, олардың орнына қариялар келді, оларға сенбілік ас пен тәттілер берілді.
Жексенбі күні жеке пәтерде "Хевра Акодеш" жерлеу бауырластығының мүшелері жиналып, қалыңдықтың "корымны" көрді. Олар үшін қалыңдықтың туыстары тамақ, жас шарап және арақ қойылған дастархан жайды, ал олар "хевра"-ға сыйлықтар берді. Той өткеннен кейін қырық күнге дейін қалыңдық үйден шықпай, өзге адамдардың көзіне көрінбей, өзінің әдептілігін көрсетуі қажет болды. Той өткеннен кейінгі дүйсенбіде жастар өздеріне моладан орын сатып алды [Багинская-Гуджи В. 1993; Ефимов М. 1994; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
.
Баланың дүниеге келуі
XX ғасырдың басында қырымшақтар балаларын үйлерінде туды. Туытты арнайы кіндік шеше "эбанай" қабылдады. Міндетті түрде сүт ана – босанушының туысы немесе жолдас қызы шақырылды. Ол міндетті түрде өз көкірегін жаңа туған балаға бірінші болып беруі керек болды және баланың сүт анасы - "эмчек анна» деп аталды. Бала дүниеге келгеннен кейін сегізінші күн толғанда ұл баланы сүндетке отырғызды ("сунэт"), ал қыз балаға ат қою мейрамы өткізілді - "ат кошмах". Бұл күні адамдардың барлығы сыйлық алып келді, ал "эмчек ана" "арле" сусынын алып келіп, одан келген қонақтардың барлығы ауыз тиетін болған. Бұл дәстүр "къаве ичмек" деп аталды [Лякуб П. ;http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Жерлеу салты
Қырымшақтардың жерлеу салтында иудаизм жораларымен пұтқа табынушылық сақталған. Бұл салтты өткізуді өз еріктерімен осы салтты өткізуді мойнына алған кәрі шалдар мен кемпірлерден тұратын «Хевра Акодеш» жерлеу бауырластығы өткізеді. Карасубазарда 1940-шы жылдардың басына дейін қайтыс болғандарды олардың басын солтүстік-солтүстік-батысқа қаратып қырлары бар бар тікбұрышты қабірде жерлеп келген. Қабірдің қырларынан төмен иықтың деңгейінен бастап ағаш немесе төсеніш төселіп, оның үстінен топырақпен жабылды. Мола Қара су өзенінің қарама-қарсы бетінде орналасты, жерлеу рәсіміне қатысатын әйелдерге көпірге дейін ғана баруға рұқсат етілді. Молаға баратын жолда ер адамдар Тәңіріге қарап айтылатын ерекше мадақ жырын орындады. Моланың кіре берісінде арнайы салынған шіркеуде, қайтыс болған адамды арақ ішіп, бәліш "чоче" және пісірілген жұмыртқа - "амин ямырта" жеп еске алды.
Моладан қайтып келгеннен кейін қайтыс болған адамның үйінде әйелдер мен ер адамдарды бөлек жеке бөлмеге отырғызып, бата оқыр ("авель аши") өткізілді, оған қажетті тағам мен ішімдікті қайтыс болған алдамның туған-туыстары алып келді.
Қайтыс болғаннан кейін жеті, сондай-ақ отыз күн өткеннен кейін қайтыс болғанр кісінің үйінде ішімдікпен және түрлі тағам жасалып, еске алу "тъкун" өткізілді. Қайтыс болған адамды еске алу үшін дайындалған дастарханда міндетті түрде пісірілген жұмыртқа, оған тұз бен қара бұрыш себілді, ет қосылған бәліш - "чоче", қара халва - "кара алва" және "арле" қойылды. Қайтыс болған адамның үйіндегілер 40 күнге дейін қара жамылды. 11 ай өткеннен кейін моланың басына ескрткіш орнатылды [Ачкинази И. В. , 1993; Лякуб П., 1993;. http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Жоқтау айту дәстүрі
Жерлеу рәсіміне байланысты кебінді тігу мен алпыс жасқа толған қарияларды - "кефенлик бечмек" жоқтау салты сақталған. Арнайы шақырылған жерлеу рәсіміне қатысатын адамдар ақ матадан шалбар, көйлек және қалпақ, сондай-ақ жастық қапты пішті, бірақ олар тігілмейтін. Олардың жұмысы арнайы салт-жоралғыға арналған әндерді орындау, иудейлік жерлеу дұғаларын оқу, арнайы тапсырыс бойынша ақсүйектік әндерді орындау, қайтыс болған адамның жақсы істерін әнге қосу арқылы жүргізілді. Осы ретте "азекен" – рәсім жүргізіліп отырған адам осылай аталды, бөлменің ортасында киіздің үстінде жатып өзінің «жаназасына» тікелей қатысты [Ачкинази И. В.,1993; Лякуб П., 1993; http://www.ijc.ru/istoki13.html].
Фольклоры
Қырымшақтардың ауыз әдебиеті үлгілерінің алғашқы жазып алушылары қырымшақтардың өздері болды. XIX ғасырдың ортасынан бастап қырымшақ жанұяларында "Джонка" жинағының қолжазба нұсқалары таралды. Олар қырымшақ тіліндегі дұғалар мен әндер, қырымшақ және көне еврей тілінде жазылған библиядан үзінділер, мақал-мәтелдер, әндер, ертегілер, жұмбақтар, дұғалар түріндегі парақтар болды.
БҮРКІТ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАЛАЛАРЫ (Қырымшақ нақылы).
Бұл баяғыда құстар адамша сөйлей алатын, ал адамдар оларды түсінетін кезде болған оқиға. Теңіздің ортасында кішкентай арал тұрды, оның кң биік құзының басында салынған ұяда бүркіт пен оның балапандары мекен етті.
Бірде түн ортасында қатты дауыл тұрды. Жаманшылық бүркіттің ұясына да жақындап қалады, сол кезде бүркіт өз балаларына: "Бізге бұл жерден ұшып кету керек, бірақ сендердің қанаттарың қатайған жоқ, ұзақ ұшуға жасармайсыңдар, мен екеуіңді бірдей теңізден алып ұша алмаймын. Біреуің ұяда қалып, менің келгенімді күтулерің керек", - дейді. Бұл хабарды екі ұл әртүрлі қабылдады.
Біреуі бораннан қорқып, қатты айқайлап жылады. Екіншісі сабырлы түрде анасына ұяда қалатынан және анасын күтетінін айтты. Бүркіт қалтырап қорқып отырған ұлын алды да, оны арқасына салып, дайылдың арасынан жерге қарай ұша жөнелді. Олар жолдың жартысына келген кезде ол өзінің әлі де қорқып, дауыс шығарып отырған ұлынан былай деп сұрады: «Балам, мен сені құтқарамын деп бар күшімді сарқыдым. Мен қартайған кезде сен не істейсің?» "Анам, - деді бүркіттің баласы, - мен сенің жағдайыңды күнде жасаймын, сені арқалап жүремін!" – деп, қайтадан қорқып, қалтырай бастады. "Жоқ, - деді бүркіт, - мынандай ынжық ешқашан бүркіт бола алмайды!" – деп арқасына жабысып отырған баласын теңіздің ортасына тастап жіберіп, кері қарай ұясына ұша жөнелді. Ұяда қалған балапанын зорға дегенде құтқарып қалды, сол кезде дауыл ұяның быт-шытын шығарып бұзып жіберді. Қатты дауылға қарсы бүркіт әрең дегенде қарсы ұшып келе жатты. Үлкен толқындар бүркітті баласымен қоса жұтып жіберуге дайын тұрды. Жарты жолға келгенде бүркіт екінші баласына баяғы бірінші ұлға берген сұрақты берді. "Анашым, - деп сабырлы түрде жауап берді балапан, - мен өз өмірімнің қандай болатынын білмеймін. Мүмкін менің өз жанқям және менің көмегім қажет болатын балаларым болатын шығар. Бірақ мен сіз әрқашан менің жвадымда боласыз және әлім кедгенше сізге қамқаорлық көрсетемін". "Сен нағыз қыран боласың", - деді бүркіт-ана, баласын жерге қарай алып бара жатып. Сол кезеңнен бастап қырымшақтар былай дейді: "Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің".
АҚЫЛДЫ ГУЛЮШТІҢ НЫСЫМ АТАЙҒА ҚАЛАЙ КӨМЕКТЕСКЕНІ ТУРАЛЫ (Қырымшақ ертегісі).
Ерте кездерде Карасубазарда - қарт зергер - куюмджи Нысымакай (Нысым ата) тұрды. Оның әйелі қайтыс болғаннан кейін өз кәсібін балаларына қалдырып, өзі немерелерінің тәрбиесімен шқғылданайын дер шешті. Өзі ойлағанындай істеді де. Көп ұзамай, үлкен ұлының үйінде қонақта болғаннан кейін біраз уақыт өткен кезде Нысым атай ұлы мен келінінің өзіне наразы көзқарастарын сезінді. Ал бірнеше күн өткеннен кейін үлкен ұлы одан ортаншы ұлының үйіне қонаққа барғысы келмейді ма деп сұрайды. Немерелері аталарын жібергісі келмей, жылағанымен Нысымакай жол дорбасын жинады да ортаншы ұлының үйіне кетті.
Ол ортаншы ұлының отбасында көп қонақ болмай, кенже ұлының үйіне кетіп қалады. Бірақ көп ұзамай-ақ да, ол да әкесінің қонақта ұзақ уақыт болғанын айтады. Ол қатты қапаланады, бірақ оған ештеңе деп жауап бермеген Нысымакай жол дорбасын жинап алады да, қақпадан шығып кетіп, басы ауған жаққа кетеді.
Шал Карасубазардың Қырымшақ жағында өзінің жалғыздық пен түнек өміріне қарай бет алып келеді, оның жүзін көзінің жасы көл болып жуып келеді. Ал оған қарама-қарсы сұлу қыз Гулюш кездесіп қалады. "Гулюш" деген аттың "күлімсіреу" деген мағынаны беруі бекер емес қой: қыздың күлімсіреуі мен сұлулығынан күн одан да қатты жарқырап, адамдар мейірімді және көңілді болады. "Сәлем, Нысым атай!" деген Гулюштің дауысы бейне бір қоңыраудай сылдырлады.. Ол шалдың жүзін жапқан көз жасын көрді де бәрін түсінді, бірақ түсінгенін көрсеткен жоқ. Содан кейін былай деді: " Нысым ата! Менің үйіме жүріңіз, мен сізді самсамен сыйлаймын!" Шалды қолынан жетектеп алып, өз үйіне алып келді. Құрметті мейманын төрге отырғызып, қара бұршақтан жасалған сорпа мен қып-қызыл етіп пісірілген самсаларды алдына қойды. Тамақтанып болғаннан кейін шамалы уақыт өткеннен кейінүстел үстіне жүзім және жемістер алып келіп қойған Гулюш Нысымакайдан немерелері туралы сұрастыра бастады.
Нысымакай өз немерелерін өте жақсы көретін және олармен мақтанатын, ол Гулюшке олардың қитұрқы қылықтары мен тентектіктерін ұзақ айтып берді. Ендігі кезек өз ұлдары туралы әңгімеге келгенде Нысымакай көңілсіз сырды ашады. Оның әңгімесін үнсіз тыңдаған Гулюш қатты ойланып қалады, ал бір кезде аспанда алғашқы жұлдыздар пайда болып, күміс ай Ак-Кая тауының үстінде нұрын төгіп тұрған кезде ол Нысымакайға даналық кеңес береді…
Таңертең Нысымакай қырымшақтардың құлшылық үйі - "Къаал"-ға оның бас шіркеушісі – ребыға барады да оның аяғының асытына ойып жасалған қол сандықты қойып, былай деп айтты: "О, ақылды ребы! Сен менің жақсы зергер болғанымды білесің, мен өзімнің бар байлағымды өзіме жақсы қараған адамға мұра етпекпін. Ол мен өлгенше храмда сақталсын" дейді.
Нысымакайдың қазынасы мен өсиеті туралы хабар оның балаларына тез жетті. Олар бірінен-бірі асырып тәтті сөздермен өздерінің ақымақтықтарына опық жейтінін, әкесінің өз үйлерінде тұруын қалайтындықтарын айтты. Шал оларды кешірді және ең алдымен үлкен ұлының үйінде тұруға келісім берді. Ол үйде құрмет пен молшылықта өмір сүрді. Бір жылдан кейін ортаншы ұлының өтінішіне құлақ асып, оның үйінде тұрды, содан кейін кенже ұлына барды. Осылайша ұзақ жылдар бойы Нысымакай өзінің жақындарының арасында, қуаныш пен шаттықта, немерелерінің ортасында үлкен қамқорлықта өмір сүрді.
Міне, оның көзі біржолата жабылатын кез де келіп жетті. Оның ұлдары мен келіндері шалдың артында қалған мұраны алу үшін ребыға жүгінді. Олардың әрқайсысы өздерінің әкесіне жақсы қарағанын дәлелдеуге тырысты. Ребы қобдишаны қолына алды да, оның ішіндегі қазынаны үш ұлға теңдей бөліп беретінін хабарлады. Ол сандықшаның құлпын ашып, оның қақпағын айқара ашты. Сандықша бос еді, бірақ оның түбінде пергаменттің парағы жатты. Ол қолына қағазды алды да Нысымакай жазған сөздерді былайша оқып берді: "Мен сендерге, менің ұлдарым және барлық адамдарға мұраға үлкен қазына – мынандай даналықты қалдырып бара жатырмын. Өз балаларыңды қартайғанда соңғы күндерің үшін қорықпайтындай етіп тәрбиелеңдер».
Қырымшақтарды ату кезіндегі өлеңдерден үзінділер
1) Он бринджи айлярда
Горунду даглер
Ириди юректе
Калмади яглер
(Он бірінші ай толғанда
Таулар көрінді,
менің жүрегім қан жылады)
2) Бин докузюз кирх бирде
декабир он бирде
кримчакларни топладилар
кой кибик айдадилар
(Бір мың тоғыз жүз қырық бірінші жылы
Он бірінші желтоқсанда
Қырымшақтарды мал айдағандай жинады)
3) Кой кибик айдаган сон
турмелерге капаттилар
уч кун уч гедже ач отурдулар
ичмеге сув тапмадилар
(Мал құсатып айдап алып келгеннен кейін
Оларды абақтыға қамады
Үш күн және үш түн олар аш құрсақ отырды
Шөлін қандыратын су да болған жоқ)
[Эмирова А., 2011].
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Ачкинази И. В. Фрагмент гуннского котла из Неаполя Скифского. // Материалы к этнической истории Крыма. Киев. 1987.
Ачкинази И. В. К вопросу об этногенезе қырымшақтардың в советской историографии //МАИЭТ. Вып.1 Симферополь, 1990.
Ачкинази И. В. Погребальный обряд как источник по этнической истории қырымшақтардың // Проблемы истории Крыма. Тезисы докладов научной конференции. Вып. 1. Симферополь, 1991.
Ачкинази И. В. Қырымшақтар. Историографический обзор по публикациям XIX -начала XX в. //МАИЭТ. Вып. II. Симферополь, 1991.
Ачкинази И. В. Погребальный обряд қырымшақтардың // МАИЭТ. Вып. III. Симферополь, 1993.
Ачкинази И. В. Об иудейских памятниках конца IX - начала Х вв. из Крыма//Византия и народы Причерноморья и Средиземноморья в раннее средневековье. Тезисы докладов. Симферополь, 1994.
Aчкiназi I. В. Кримчацька мова. Icтopioгpaфiя та джерела. До постановки проблеми.//Схiднiй свiт. 1995. 1.
Aczrinazi, I.W. (Krym). W kwestii etnogenezy krymczakow w radzieckiej historiografii.// Rocznik muzulmanski. rok IV. т.3. 1995.
Ачкинази И. В. Қырымшақтар. Краткий очерк этнической истории.// Сквозь века. Симферополь, 1996.
Ачкинази И.В. К вопросу об этнической принадлежности қырымшақтардың.// МАИЭТ. Вып.V. Симферополь, 1996.
Ачкинази И.В. Условия формирования иудейских общин на территории Крыма в хазарский и послехазарский периоду/Византия и Крым. Тезисы докладов. Симферополь, 1997.
Багинская-Гуджи В. Забытое богатство: быт қырымшақтардың // Дружба народов. – 1990. – № 1. – С. 169.
Багинская-Гуджи В. Свадьба в крымчакской семье // Дружба народов. – 1993. – № 8. – С.219.
Бакши Я. Кто такие қырымшақтар? // Керченский рабочий. – 1993. – 11 авг.
Белогуров В. Қырымшақтар – возвращение к истокам // Таврические ведомости. – 1994. – 21 янв.
Большая Советская Энциклопедия. – М.: «Советская Энциклопедия», 1975. – 647 с.
Брокгаузъ Ф.А., Ефронъ И.А. Энциклопедический словарь. – Санкт-Петербург: Типо-Литографiя И.А. Ефрона, 1895. – 430 с.
Гаджиева Н. З.. Тюркские языки. Языки мира. Тюркские языки. - М., 1997. - С. 17-34.
Ефимов М. Свадьба в крымчакской семье // Крымская газета. – 1994. – 25 янв. 9. Крым: настоящее и будущее: Сб. статей /Под ред. Г.М.Фомина. – Симферополь: Таврия, 1995. – 368 с.: ил.
Кондратюк Г.Н. Pазвитие национальных школ в крымской асср в 20-х годах хх века http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789/83262/23-Kondratyuk.pdf?sequence=1.
Крым многонациональный / Сост. Н.Г.Степанова. – Симферополь: Таврия, 1988. – 144 с.
Куртиев Э. Коренные народы: история и реальность // Крымские известия. – 1997. – 8 авг., 13 авг.
Лещенко В. Этническая загадка Крыма: к вопросу о происхождении и история қырымшақтардың // Крымские известия. – 1996. – 28 февр.
Лякуб П. Занятия и обычаи қырымшақтардың // Таврические ведомости. – 1993. – № 30.
Лякуб П. Қырымшақтар // Таврические ведомости. – 1993. – № 26.
Лякуб П. Крымчакские женщины. // Таврические ведомости. – 1993. – № 29.
Лякуб П. О быте и нравах қырымшақтардың // Таврические ведомости. – 1993. – № 35.
Лякуб П. Свадебные обряды қырымшақтардың // Таврические ведомости. – 1993. – № 27.
Мормуль О.Г. Kрымчаки (кърымчаки): история и реальность http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/91986).
Народы мира: Историко-этнографический справочник / Гл. ред. Ю.В.Бромлей. – М.: Советская энциклопедия, 1988. – 624 с.
Национальный состав населения Крыма // Ватан. – 1991. – № 2. – С. 25.
Радева Л. С Крымом однокоренные: (қырымшақтар) // Крымские известия. – 1998.
Путеш Д. Новый год по ... қырымшақтардыңски // Крымские известия. – 1992. – 1 янв.
Сквозь века: Народы Крыма. – Симферополь, 1996. – 86 с.
Старостин И. Қырымшақтар // Крымские известия. – 1996. – 10 сент.
Эмирова А. А. Песня о расстреле қырымшақтардың // Голокост і сучасність, 2011, № 2 (10)/
Polinsky M. The Krymchaks: History and Texts // Ural-Altaische Jahrbücher/UralAltaic Yearbook’63. – 1991.
Тажибаева С.Ж.
Аудармашы: Муртазаева Б.А.
Аудармашы: Муртазаева Б.А.
