|
«Пост-кеңестік Қазақстандағы түркі халықтарының тілі мен мәдениетінің ықпалдастығы» Халықаралық жобасы 2014 жылғы наурыз айында (2014-2017) басталды . Халықаралық жоба "Фольксваген" қорының гранттық қолдауымен орындалып жатыр.
Жобаның мақсаты - Қазақстанда тұратын түркі этностарының тіліне, мәдениетінің жағдайына әлеуметтік-лингвистилық жақтан зерттеу жүргізу. Зерттеу міндеттері: 1. халықтарының өкілдерінің арасында әлеуметтік-лингвистикалық сауалнама жүргізу; 2. зерттеу нәтижелері бойынша мәліметтер дерекқорын жасау; 3. түркі халықтарының халықтық дәстүрлері мен мәдениетінің өзіндік ерекшеліктері мен олардың қазіргі кезеңдегі өзара ықпалын зерттеу. Халықаралық жобаға Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің, М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетінің, Й.Гете атындағы Франкфурт университетінің, Берлин Еркін университетінің профессор-оқытушылар құрамы, студенттері, магистранттары қатысады. |
Қазақстан көп ұлтты, көп тілді, көп конфессиялы мемлекет, онда 120-дан астам түрлі этнос өкілдері бар. Қазақстанда түркі тілдерінің ішіндегі қыпшақ, оғыз және қарлұқ тобында сөйлейтін 25 түркі тілдерінің өкілдері тұрады.
Қазақстандық түркі тілдерінің көпшілігі экзогендік тіл тобына жатады, яғни олардың Қазақстаннан тыс жерлерде өзінің шекарасы бар және өздерінің негізгі тілдерін сол жерде пайдаланады (өзбек, ұйғыр, әзірбайжан, татар, башқұрт, чуваш, қырғыз, қарақалпақ, түркімен, ноғай, құмық, қарашай, балкар, гагауз, алтай, хакас, якут, түрік, қырым-татарлары)
Қазақстанның лингвистикалық ландшафты экзогендік түркі тілдерімен бірге эндогендік тілдер арқылы көрініс береді, яғни олардың өз жеке әкімшілік шекарасы жоқ және олар өз тілдерін аз пайдаланады (шор, қарайым, қырымшақ, тофалар).
Қазақстандық түркі тілдерінің көпшілігі экзогендік тіл тобына жатады, яғни олардың Қазақстаннан тыс жерлерде өзінің шекарасы бар және өздерінің негізгі тілдерін сол жерде пайдаланады (өзбек, ұйғыр, әзірбайжан, татар, башқұрт, чуваш, қырғыз, қарақалпақ, түркімен, ноғай, құмық, қарашай, балкар, гагауз, алтай, хакас, якут, түрік, қырым-татарлары)
Қазақстанның лингвистикалық ландшафты экзогендік түркі тілдерімен бірге эндогендік тілдер арқылы көрініс береді, яғни олардың өз жеке әкімшілік шекарасы жоқ және олар өз тілдерін аз пайдаланады (шор, қарайым, қырымшақ, тофалар).
Әлеуметтік-тілдік сауалнама
Әлеуметтік-лингвистикалық зерттеу жобаға қатысушылар тарапынан құрастырылған әлеуметтік-лингвистикалық сауалнама негізінде жүргізілді. Сауалнама келесі бөліктерден құралды:
- өзіндік таным, төлқұжат бойынша этникалық және ұлттық топқа жату;
- ұлтаралық некеде ұлтын анықтау;
- жанұя тарихы (жанұяның көші-қон тарихы);
- тілдік құзіреттілік, тілді әр түрлі жағдайларда пайдалана білу;
- түркі этностарының тіліндеріне мемлекет тарапынан қолау көрсету (мектепте оқыту, бұқаралық ақпарат құралдары және т.б.);
- білім дәрежесі және т.б.
Жоба туралы
1. Экспедиция. Наурыз 2014 (Жамбыл облысы)
Жобаға немістер жақтан қатысушылар (профессор И.А.Невская, М.Ринд-Павловски) қазақстандық ғалымдармен (профессор С.Ж.Тажибаева, Б.Муртазаева) бірлесіп Жамбыл облысының аймағында (Тараз қ, Жамбыл облысы Меркі с., Ровное с.).материал жинау бойынша далалық зерттеуге қатысты. Жобаға қатысушылар Жамбыл облысында тұратын түркі халықтарының әр түрлі өкілдерімен сұхбат жүргізіп, бейнежазба жасады.
Профессор И.А.Невская, М.Ринд-Павловски Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ студенттері мен магистранттарына, «Түркология» кафедрасының профессор-оқытурушылар құрамына, сондай-ақ М.Х.Дулати атындағы ТарМУ оқытушыларына оқыту семинарларын өткізді.
2. Экспедиция. Қыркүйек 2014 (Жамбыл облысы: Тараз қаласы, Меркі ауылы, Ровное ауылы)
Екінші экспедицияға жобаға қатысушы ғалымдармен бірге Й.Гете атындағы Франкфурт университеті (Германия) мен Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-нің (Астана) студенттері, магистранттары қатысты. Далалық зерттеулер Тараз қ., Меркі с., Ровное с., Ақбұлым с. жүргізілді.
Моника Ринд-Павловски М.Х.Дулати атындағы ТарМУ-да (Тараз) қазақ және шетел филологиясы студенттері мен магистранттарына құжаттаудың заманауи әдістері, далалық зерттеу жүргізудің негіздері бойынша дәрістер өтіп, Toolbox бағдарламасы бойынша жұмыс істеу, халықаралық IPA фонетикалық әліпбиі бойынша транскриптілеуді үйретті.
3. Экспедиция. Тамыз, 2015 (Алматы облысы)
Үшінші экспедицияға профессор И.А.Невскаямен бірге Й.Гете атындағы Франкфурт университеті (Германия) мен Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-нің (Астана) студенттері, магистранттары, докторанттары қатысты.
.Жобаның қазақстандық және неміс қатысушылары Қазақстанның әртүрлі өңірлерінде далалық зерттеулер жүргізді:
1. 2014 ж. Шілде (Шымкент қ., Оңтүстік Қазақстан облысы).
2. мамыр 2015 ж. (Шығыс Қазақстан облысы, Катон-Қарағай ауданы, Уырянхайка ауылы, Өскемен қаласы).
3. маусым (Алматы облысы, Турген, Алматы, Павлодар).
4. мамыр-маусым 2016 ж. (Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент қаласы, Түркістан қаласы).
1. 2014 ж. Шілде (Шымкент қ., Оңтүстік Қазақстан облысы).
2. мамыр 2015 ж. (Шығыс Қазақстан облысы, Катон-Қарағай ауданы, Уырянхайка ауылы, Өскемен қаласы).
3. маусым (Алматы облысы, Турген, Алматы, Павлодар).
4. мамыр-маусым 2016 ж. (Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент қаласы, Түркістан қаласы).
Тілдік материалдарды өңдеу
Дала зерттеулері Қазақстанның түркі тілдерінде бірегей тілдік материалдар жинауға мүмкіндік берді. Аудио және бейне материалдардың жазбалары құжатталған, содан кейін ауызша сөйлеудің әрбір жеке өтуі үшін транскрипция жасалды. Сұхбат аяқталған соң, метадеректер нысаны толтырылады.
Жазбамен жұмыс істеу алгоритмі
Жұмыста жазу үшін келесі алгоритм қолданылған.
1. Файл ELAN бағдарламасында ашылады.
2. Мәтінді аудару және аударма жасалады.
3. Уақыт белгісі жасалады.
4. Файл құралдар тақтасына экспортталады
5. Семейатуроматизацияланған морфологиялық талдау және жылтырату жұмыстары жүргізіледі.
6. Файл кері ELAN бағдарламасына экспортталады.
7. Файл https://tla.mpi.nl/resources/ сайтында мұрағатталды.
1. Файл ELAN бағдарламасында ашылады.
2. Мәтінді аудару және аударма жасалады.
3. Уақыт белгісі жасалады.
4. Файл құралдар тақтасына экспортталады
5. Семейатуроматизацияланған морфологиялық талдау және жылтырату жұмыстары жүргізіледі.
6. Файл кері ELAN бағдарламасына экспортталады.
7. Файл https://tla.mpi.nl/resources/ сайтында мұрағатталды.
ELAN жұмыс істеу үлгісі
Толығырақ...
Жобаның қазақстандық ғылым және білім беру үшін маңызы
Қазақстанда тұңғыш рет пәнаралық сипаты бар түркі тілдері мен мәдениетінің зерттеуі жүргізілді. Бірлескен ғылыми ынтымақтастық Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ түріктану, ақпараттық жүйелер, М.Х.Дулати атындағы ТарМУ-дың филология және журналистика кафедраларының жобаға қатысушылары тарапынан жүргізіліп, зерттеу жұмыстары мынадай кезеңдерді қамтыды:
I. Қазақстанның әр түрлі аймақтарында тұратын түркі этносы өкілдерінің арасында сауалнама жүргізу.
II. Далалық зерттеулерді жүргізу.
III. Жобаның веб-сайтын әзірлеу және жасау.
IV. Жоба сайтында сауалнама толтыру.
V. Мәліметтер қорын әзірлеу және жасау.
VI. Мәліметтерді көрнекілендіру.
1. Ғылыми зерттеуге студенттер мен магистранттарды белсенді түрде тарту. Түркітану мамамндығында білім алушы студенттер өндірістік практикадан өту кезінде Қазақстанның барлық аймақтары бойынша әлеуметтік сауалнама алу және Франкфурт университетінің студенттері мен магистранттарымен бірге далалық зерттеулер жүргізуге қатысты (Тараз, 2014, Алматы, 2015). Ақпараттық жүйелер мамандығының студенттері әлеуметтік сауалнаманың қағаздағы тасымалдағышын электронды түрге түсіруге, жобаның мәліметтер қорын жасауға және оны көрнекілендіруге қатысты.
2. Сауалнама нәтижелері жобаның бағдарламалаушысы магистр Жанар Бейсеева жасаған мәліметтер базасында өңделеді және үйлестірілді. Жобаның мәліметтер қорының ерекше маңызды артықшылығы ол барлық мүдделі адамдар үшін ашық және қолжетімді болып табылады, сондай-ақ ол оқу процесінде лекция курстарын оқуда, практикалық сабақтарды өтуде қолданылды, дипломдық жұмыстарды, магистрлік және PhD диссертацияларды жазу кезінде пайдаланыла алады. Мәліметтер базасын жасау барлық мүдделі тұлғаларға әлеуметтік-лингвистикалық және этнографиялық мәліметтердің материалдарын тиімді пайдалануға мүмкіндік жасайды. Әзірленген ақпараттық жүйе жаңа мәліметтерді толықтыруға және үнемі өңдеп отыруға мүмкіндік береді.
3. Далалық зерттеур нәтижелері оқу процесінде пайдаланылады. 5В021200 - ТҮРКІТАНУ мамандығы бойынша білім алушылардың оқу жоспарының элективті пәндерінің құрамына – «ҚР Билингвизм және көптілділік", "Түркі тілдерінің салыстырмалы лексикологиясы" жаңа элективті курстары енгізілді.
4. Алғаш рет Қазақстанның түркі этностарының тілі, мәдениеті бойынша зерттеулер жүргізу үшін электрондық мәліметтер базасы құрылды. Мәліметтер базасы кесте нысанында EXELL форматында сақталады. Зерттеуші тарапынан сұрау салуларға жауаптарды іздеу мәліметтер қорында сүзгілеу көмегімен жүзеге асырылады. Сүзгіден өткен мәліметтерде тек берілген талаптарға сәйкес келетін жолдар ғана көрсетіліп, қажет емес жолдар жасырылып қалады.
Жоба бойынша әлеуметтік-лингвистикалық мәліметтер диаграммалар, графиктер түрінде көрнекіленіп, ұсынылады.
5. Фольксваген қоры осы жоба шеңберін кеңейтетін және тереңдететін қазақстандық ғалымдардың бастамасын, бұдан ары қарай да халықаралық ғылыми байланысты нығайту мен кеңейтуді қолдайды. Халықаралық жобаның әлеуметтік-лингвистикалық мәліметтері ҚР БҒМ қаржыландырған "Қазақстанның түркі әлемі: түрік диаспорасының тілдік нұсқалары, мәдени архетиптері, ұқсастандыру" қазақстандық жобасы үшін алғышарт болды. Қазақстандық зерттеушілер халықаралық стандарттарға сәйкес неміс түркологиялық мектебінің зерттеушілері пайдаланатын құжаттаудың инновациялық әдістерін игерді, осы әдістерді игеру оларды жаңа жобаларда тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Өнімді халықаралық ғылыми байланыс ынтымақтастықты одан әрі нығайтуға және кеңейтуге мүмкіндік береді.
6. Жоба аясында 2 дипломдық жұмыс, 5 магистрлік диссертация, 1 PhD диссертациясы дайындалды.
I. Қазақстанның әр түрлі аймақтарында тұратын түркі этносы өкілдерінің арасында сауалнама жүргізу.
II. Далалық зерттеулерді жүргізу.
III. Жобаның веб-сайтын әзірлеу және жасау.
IV. Жоба сайтында сауалнама толтыру.
V. Мәліметтер қорын әзірлеу және жасау.
VI. Мәліметтерді көрнекілендіру.
1. Ғылыми зерттеуге студенттер мен магистранттарды белсенді түрде тарту. Түркітану мамамндығында білім алушы студенттер өндірістік практикадан өту кезінде Қазақстанның барлық аймақтары бойынша әлеуметтік сауалнама алу және Франкфурт университетінің студенттері мен магистранттарымен бірге далалық зерттеулер жүргізуге қатысты (Тараз, 2014, Алматы, 2015). Ақпараттық жүйелер мамандығының студенттері әлеуметтік сауалнаманың қағаздағы тасымалдағышын электронды түрге түсіруге, жобаның мәліметтер қорын жасауға және оны көрнекілендіруге қатысты.
2. Сауалнама нәтижелері жобаның бағдарламалаушысы магистр Жанар Бейсеева жасаған мәліметтер базасында өңделеді және үйлестірілді. Жобаның мәліметтер қорының ерекше маңызды артықшылығы ол барлық мүдделі адамдар үшін ашық және қолжетімді болып табылады, сондай-ақ ол оқу процесінде лекция курстарын оқуда, практикалық сабақтарды өтуде қолданылды, дипломдық жұмыстарды, магистрлік және PhD диссертацияларды жазу кезінде пайдаланыла алады. Мәліметтер базасын жасау барлық мүдделі тұлғаларға әлеуметтік-лингвистикалық және этнографиялық мәліметтердің материалдарын тиімді пайдалануға мүмкіндік жасайды. Әзірленген ақпараттық жүйе жаңа мәліметтерді толықтыруға және үнемі өңдеп отыруға мүмкіндік береді.
3. Далалық зерттеур нәтижелері оқу процесінде пайдаланылады. 5В021200 - ТҮРКІТАНУ мамандығы бойынша білім алушылардың оқу жоспарының элективті пәндерінің құрамына – «ҚР Билингвизм және көптілділік", "Түркі тілдерінің салыстырмалы лексикологиясы" жаңа элективті курстары енгізілді.
4. Алғаш рет Қазақстанның түркі этностарының тілі, мәдениеті бойынша зерттеулер жүргізу үшін электрондық мәліметтер базасы құрылды. Мәліметтер базасы кесте нысанында EXELL форматында сақталады. Зерттеуші тарапынан сұрау салуларға жауаптарды іздеу мәліметтер қорында сүзгілеу көмегімен жүзеге асырылады. Сүзгіден өткен мәліметтерде тек берілген талаптарға сәйкес келетін жолдар ғана көрсетіліп, қажет емес жолдар жасырылып қалады.
Жоба бойынша әлеуметтік-лингвистикалық мәліметтер диаграммалар, графиктер түрінде көрнекіленіп, ұсынылады.
5. Фольксваген қоры осы жоба шеңберін кеңейтетін және тереңдететін қазақстандық ғалымдардың бастамасын, бұдан ары қарай да халықаралық ғылыми байланысты нығайту мен кеңейтуді қолдайды. Халықаралық жобаның әлеуметтік-лингвистикалық мәліметтері ҚР БҒМ қаржыландырған "Қазақстанның түркі әлемі: түрік диаспорасының тілдік нұсқалары, мәдени архетиптері, ұқсастандыру" қазақстандық жобасы үшін алғышарт болды. Қазақстандық зерттеушілер халықаралық стандарттарға сәйкес неміс түркологиялық мектебінің зерттеушілері пайдаланатын құжаттаудың инновациялық әдістерін игерді, осы әдістерді игеру оларды жаңа жобаларда тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Өнімді халықаралық ғылыми байланыс ынтымақтастықты одан әрі нығайтуға және кеңейтуге мүмкіндік береді.
6. Жоба аясында 2 дипломдық жұмыс, 5 магистрлік диссертация, 1 PhD диссертациясы дайындалды.
© "Пост кеңестік Қазақстандағы түркі халықтарының тілі мен мәдениетінің ықпалдастығы", Volkswagen қаржыландырылатын қоры.
Басшылар: Невская И.А., Шённиг К., Тажибаева С.Ж., Тусупов Д.А., Шаймердинова Н.Г.
tyurki.weebly.com
Басшылар: Невская И.А., Шённиг К., Тажибаева С.Ж., Тусупов Д.А., Шаймердинова Н.Г.
tyurki.weebly.com
