Башқұрттар
«Пост-кеңестік Қазақстандағы түркі халықтарының тілі мен мәдениетінің өзара ықпалы» халықаралық жобасының аясында жүргізілген түркі халықтарының мәдениетін, тарихын, тілін, зерттеу жұмыстары Қазақстанның Солтүстігіндегі тарихи-мәдени және тілдік жағдайдың Қазақстанның Оңтүстік аймағынан едәуір ерекшеленетінін көрсетті. халықаралық жобасы аясында түркі халықтарының мәдениеті, тарихы мен тіліне жүргізілген зерттеулер Қазақстанның солтүстігі оңтүстік аймағындағы тарихи-мәдени және тілдік жағдайда біршама айырмашылыққа ие екендігін көрсетіп отыр. Бұл мақалада Қазақстанның солтүстігі мен орталық өңірінде татар, чуваш, әзірбайжан, қырғыз сынды өзге де түркі халықтарымен бірге тұрып жатқан башқұрттар жайында сөз болмақ.
Қысқаша тарихи анықтама
Тарихи тұрғыдан алып қарағанда, башқұрттар ежелден Орал тауының оңтүстік қапталында тіршілік еткен және Моңғол империясына дейінгі кезеңдегі қимақ-қыпшақ мемлекетінің құрамдас бөлігі болған. Бұл жайында Орталық Азиядағы Дешті қыпшақ мемлекетінің тарихи-саяси, мәдени аспектілері жайында мәліметтер келтірілген араб, қытай, сондай-ақ орыс жазбалары дәлел бола алады. С.М.Ақынжанов Қимақ мемлекетінің этникалық құрамы жайында жаза келіп: «Қимақ (йемек) одағының құрамына кірген немесе дербес тіршілік еткен көне тайпалармен қатар (баджна-печенег, башқұрт, уз-гузы, манкуроглы) жаңа этникалық атаулар да кездеседі» деп көрсеткен [1, 267 б.].
Башқұрттардың саны және олардың тұратын мекенжайы
Бүгінгі күні башқұрт диаспорасы Қазақстанда көп емес. Қазақстан Республикасы халық санағының ең соңғы мәліметтері бойынша елімізде – 17263 башқұрт өмір сүреді.
Башқұрт тілі – Башкортостан Республикасының мемлекеттік тілі, Қазақстандағы башқұрт диаспорасының экзогендік тілі.
Қазақстанның халық санағының нәтижесі бойынша башқұрт диаспорасы халқы санының динамикасы:
1970 – 21 442
1979 – 32 499
1989 – 40 949
1999 – 23 225
2009 – 17 263
Қазақстанда башқұрттар татарлармен бірге XVIII ғасырдың соңында Патшалық үкіметтің шешімімен еркінен тыс қоныс аударуға мәжбүр болған еді. Сол уақытта қазақ жерін жаппай отарлау саясаты басталып, дала өлкесі Петропавл, Омбы, Орал, Қостанай, Ақтөбе өңірлеріндегі қалаларда сауда қарым-қатынасының, экономикалық-мәдени дамуға түрткі болды: медреселер, мектептер, мәдени орталықтар ашылды [2, 150 б.]. Қазақ жері башқұрттарға жергілікті халықпен тілінің жақындығы, бірыңғай сенімі, ұлттық және әлеуметтік-мәдени мәселелерінің ұқсастығы жағынан қолайлы болды.
Бүгінде Қазақстандағы башқұрт диаспорасы үлкен емес. Қазақстан Республикасындағы жүргізілген соңғы санақ мәліметтеріне сәйкес, башқұрт ұлтынан 17 263 адам тұрып жатыр.
Қазақстанға башқұрттар татарлармен бірге XVIII ғасырдың соңында Патшалық үкіметтің шешімімен еркінен тыс қоныс аударуға мәжбүр болған еді. Сол уақытта қазақ жерін жаппай отарлау саясаты басталып, дала өлкесі Петропавл, Омбы, Орал, Қостанай, Ақтөбе өңірлеріндегі қалаларда сауда қарым-қатынасының, экономикалық-мәдени дамуға түрткі болды: медреселер, мектептер, мәдени орталықтар ашылды [2, 150 б.]. Қазақ жері башқұрттарға жергілікті халықпен тілінің жақындығы, бірыңғай сенімі, ұлттық және әлеуметтік-мәдени мәселелерінің ұқсастығы жағынан қолайлы болды.
Әлеуметтік-лингвистикалық зерттеу нәтижелері мынаны көрсетеді: сауалнамаға қатысқан 137 респонденттің 46-сы (33.6%) Ақмола облысында, 28 адам (20,4%) Солтүстік Қазақстан облысында, 19 адам (13,9%) – в Ақтөбе облысында, 15-і (10,9) Қарағанды, 2-еуі (1,5%) Жамбыл, 2-еуі (1,5%) Оңтүстік Қазақстан обласында, 1-еуі (0,7%) Алматы облысында тұрады; ал 19 респонденттің (13,9%) мәліметі жоқ. Осылайша, мәліметтердің талдамасы башқұрт диаспорасы өкілдерінің басым көпшілігі Ақмола облысында, Солтүстік Қазақстан облысы және Батыс Қазақстанда тұратындығын анықтады.
Жоба бойынша жүргізілген зерттеу көрсеткендей, көптеген башқұрттар Қазақстанға Кеңес одағы тұсында, фашистік соғыс жылдары, тың игеру тұсында, сонымен қатар жеке бас жағдайларымен (отбасын құру, жеке байланыстар, т.с.с.) көшіп келген.
Башқұрттардың ұлттық-мәдени бірлестіктері және олардың тілі мен мәдениетін қолдау
Қазақстан Республикасында 20-дан астам татар және татар-башқұрт ұлттық, мәдени орындары бар, олардың ішіндегі ең ірісі «Идел» қауымдастығы Қазақстанның 15 облысындағы 18 ұлттық мәдени орталықты біріктіреді және төрағасы ҚР Президенті Н.Назарбаев болып саналатын Қазақстан халқы ассамблеясының құрылтайшыларының бірі [3, 6 б.].
Этно-мәдени орталықтар негізінде жексенбілік мектептер, башқұрт және татар өнер мектебі жұмыс істейді, ол жерде сабақтар башқұрт және татар тілдерінде жүргізіледі. Әрбір этно-мәдени орталықтарда музыкалық және хореографиялық коллективтер жұмыс істейді.
Павлодар қаласында «Возрождения» мектебінің базасында татар-башқұрт орталығы жұмыс істейді, ол жерде ересектер мен балалар ана тілін үйренеді, ұлттық салт-дәстүрлерді жаңғыртады.
Қазақстанның тәуелсіздігі жылдары ішінде қазақ халқының, республика аумағында тұрып жатқан тұрғылықты емес және түркі халықтарының (оның ішінде башқұрттардың да) саяси-экономикалық, әлеуметтік-мәдени қызметтердің барлық салаларында түбегейлі өзгерістер орын алды, адамдардың психологиясы өзгерді, этномәдениеттік трансформация орын алды, ана тілін – мемлекеттік қазақ және мәдениетаралық орыс тілін білуге ұмтылыс үрдіс алды.
Этникалық бірізділік бойынша анықталған білім, блім беру мәселелері, өз мәдениеті мен тілін, қазақ халқының этномәдениеті мен тілін, Қазақстанның тұрғылықты этностарына қарым-қатынас және өзге де маңызды ақпараттар жоба аясында жүзеге асырылған сауалнама мәліметтерін электронды өңдеу процесінде ұсынылды.
Сауалнама нәтижесі бойынша башқұрттардың әлеуметтік-лингвистикалық жағдайын статистикалық талдау
Сауалнамаға төлқұжатында башқұрт деп көрсетілген 137 респондент қатысты. Өзіндік таным бойынша 132 адам 96,4% өздерін башқұрт деп таниды. Бір адам (0,7%) қазақ, 4 респонденттің (2,9%) – мәліметі жоқ.
Нақты мәліметтерді айқындау үшін біз зерттеп отырған этностың этникалық бірізділігіне байланысты сауалнамадағы барынша маңызды мәселелеріне тоқталамыз. Мұндай маңызды түсініктерге мыналар жатады: жасы, жынысы, азаматтығы, төлқұжаты бойынша этникалық бірізділігі, жеке өзін-өзі анықтауы, неке, бірінші және екінші буынның аралас некесі, балалардың этникалық айқындалуы, діни немесе ғұрпы, тұрғылықты жері және Қазақстан Республикасының тұрғылықты тұрғыны, оқу тілі (білім алу), ана тілін және басқа да тілдерді білуі.
Жасы. Біздің тарапымыздан ақпарат берушінің жалпы саны жас ерекшелігіне қарай сәйкесінше ықтимал шектен тұратын 4 топқа бөлінді.
I Бала және жасөспірім: 11 жастан 17 жасқа дейінгі аралық, олардың саны 4;
II Жетілген шақ: 18 жас пен 37 жас аралығы – 48 адам;
III Егемен Қазақстан кезеңіндегі ақпарат берушілер: 38 жас пен 50 жас аралығы – 21 адам;
IV Қариялар: 51 мен 75 жас аралығы – 19 адам.
Жынысы: 92 сауалнама алынған адамның ішінде 45-і әйел, 47-сі – ер адам.
Азаматтығы: сауалнамаға қатысқан 92адамның барлығы дерлік Қазақстан Республикасының азаматтары.
Этникалық танымы: 92 башқұрт.
Төлқұжаты бойынша: 90 адам төлқұжаты бойынша башқұрт, 1 адам татар ретінде жазылған: әкесі башқұрт, анасы татар, сәйкесінше ақпарат беруші анасының тегі бойынша жазылған. Бір адамның төлқұжаттық мәліметтері анықталмаған.
Өзін-өзі этникалық тану: 90 адам өзін башқұрт деп таныған, оның ішінде 88-інің әкесі башқұрт; 2 адамның әкесі – татар, анасы – башқұрт. Бір адамның ата-анасы башқұрт бола тұра, өзін орыспын деп көрсеткен, ал бір адамның бұл баған бойынша мәліметтері көрсетілмеген.
Осылайша, ұлтына қарамастан, этникалық өзін-өзі айқындауда башқұрттарда сөзсіз, әкелік желі басымдыққа ие. Отбасындағы бала өзінің ұлтын әкесімен біріздендіреді және көріп отырғанымыздай, тек екі жағдайда ғана анасы бойынша өзінің тегін нақтылайды. Бұдан шығтын қорытынды, қазіргі уақытта Қазақстанда тұратын башқұрттардың танымын, мәдениеті мен тілін қалыптастыруда әкенің ықпалы барынша зор деуге болады. Башқұрттар үшін әкесінің ұлты қазақ халқындағыдай беделді әрі ең бастысы маркер болып саналады. Бір ақпарат берушінің өзін-өзі орыс ретінде тануын түрлі себептермен түсіндіруге болады: орыс тілін білуі және ана тілін білмеуі, жеке тұлғалармен қарым-қатынасы (достары, әріптестері), орыс мәдениетін білуі және басқа да себептер.
Башқұрттардың отбасылық қарым-қатынасында түрлі жағдайларды байқауға болады. Башқұрттар өз ұлтымен де, басқа ұлттармен де (қазақ, орыс, татар, өзбек) отбасын құруға бейім. Қазақстан Республикасындағы мәдениеттер мен этностардың өзара іс-әрекеті тұрғысынан алып қарағанда, отбасылық қарым-қатынаста қызықты факт ретінде аралас неке санының басым болуын атап өтуге болады.
Аралас неке: ата-аналардың бірі: не әкесі, не шешесі башқұрт ұлтына жатпайды. Аралас неке бірінші буын ата-анасы және екінші буын балалары (немерелері) сынды жас ерекшелігімен сипатталады.
Ата-аналарының бірінші буынында мынадай жайттар байқалады.
Әкесі: 90 адамның әкесі – башқұрт; 2 адамның әкесі – татар, ал анасы – башқұрт; алайда төлқұжаты бойынша екеуі де башқұрт болып жазылған және өзін-өзі анықтау танымы бойынша өздерін башқұрт деп санайды.
Анасы: 43 адамның анасы – башқұрт, 21 адамның анасы – қазақ, 16 адамның анасы – орыс, 8 адамның анасы – татар, 3-еуінің анасы – өзбек және бір адамның мәліметі жоқ.
Осы жерде атап өтерлік бір жайт, башқұрттардың бірінші буынында башқұрт қыздарға үйленуге баса назар аударылған, осылайша этникалық мәдениетін, дәстүрін және ғұрпын сақтауды мақсат тұтқан. Сауалнамаға қатысқандардың арасындағы аға буындағы отбасылардың тең жартысына жуығы аралас некеге отырмаған.
Ал Қазақстандағы башқұрттардың аралас отбасыларында ер адамдар қазақ қыздарына үйленуге ұмтылады, сондай-ақ орыстармен де отбасын құрып, республикадағы өзге де түркі және түркі емес ұлттарға да үйлене береді. Жоғарыда атап өткеніміздей, мұндай отбасындағы балалар этникалық ұлтын анықталуында әкесінің ұлтын таңдайды.
Екінші буын - балалары мен немерелері.
Екінші буында, яғни отбасы мүшелерінің біреуінің ұлты башқұрт болмаған жағдайда, келесі жағдайлар байқалады:
қазақтар – 38 адам,
башқұрттар – 10 адам,
орыстар – 8 адам,
өзбектер – 2 адам,
татарлар – 6 адам және 28 адамның мәліметі жоқ.
Мынадай қызықты фактыны атап өткен орынды: аға буынға қарағанда екінші буынында аралас неке біршама көп. Егер сауалнамаға қатысқан аға буын башқұрттардың тең жартысында өз ұлт өкілдеріне үйленсе, ал екінші буында мұндай некелердің саны небәрі 10 ғана болды. Яғни, егер аға буынның ер азаматтары өз ұлтының өкіліне үйленуге аса мән берсе, ал екніші буындағы аралас некелердің ішінде ең үлкен топ қазақ қыздарымен некелескендер болып отыр.
Балаларды этникалық жақтан анықтау: біз жоғарыда атап өткендей, башқұрт отбасында әке тегі басымдыққа ие және аралас некеден туған балалардың қай ұлтқа жататындығын келесі нәтижелер көрсетіп отыр.
28 отбасының балалары – башқұрт.
15 отбасының балалары – қазақ және 15 отбасының бір ата-анасы қазақ.
4 отбасының балалары – орыс, 3-еуінде бір ата-ана ұлты орыс, бір отбасындағы ата-ана башқұрт.
4 отбасының балалары – татар және сол 4 отбасы ата-анасының біреуі татар.
2 отбасының балалары – өзбек және екеуінде де бір ата-ана өзбек.
8 отбасының балалары – балқарлар, 6 отбасының ата-анасының біреуі қазақ, екіншісі башқұрт болып келеді; ал 2 отбасының әкесі де, шешесі де башқұрт, алайда балалары неге балқарлар, осы жағы түсініксіз болып отыр.
Жартысы, нақты айтқанда 42 адам ұлты әкесінің тегімен айқындалу қажет деп жауап берді. Екеуі башқұрт деп жауап берсе, бір адам ата-ананың қалауымен деп санайды, тағы біреуі: егер әкесі болса, башқұрт десе, тағы бірі әр түрлі деп жауап берді. 42 адамның бұл сұрақ бойынша мәліметтері жоқ.
Біздің көзқарасымызша, аралас башқұрт отбасыларының түркі этникалық сипаты егемен Қазақстан дәуірі мен қазақ халқының мәдениетінің кеңеюі және нығаюымен, өзіндік түркі шығу тегіне, мәдениетіне бағдарлануымен сәйкес келеді.
Діни немесе культтік ұстанымы: сауалнамаға қатысқан 92 башқұрттан 76 адам мұсылман дінін, 2-еуі христиан дінін ұстанатындығын айтса, 2 адам өзінің культтік танымын діни деп айқындаған және 12 адам бұл сұраққа жауап бермеген.
Қазақстан Республикасының байырғы тұрғындары мен қоныс тепкен жерлері: сауалнамаға қатысушы 92башқұрттың 28-і Ақтөбе облысынан (Батыс Қазақстан), 27-сі Ақмола облысынан (Солтүстік Қазақстан), 15-і Қарағанды облысынан (Орталық Қазақстан), 4-еуі Қостанай облысынан (Солтүстік Қазақстан), 4 адам Солтүстік Қазақстан облысынан, 3 адам Жамбыл облысынан (Оңтүстік Қазақстан), 1 адам Павлодар облысынан (Солтүстік Қазақстан) және 10 адамның мәліметі жоқ.
92 башқұрттың 68-і Қазақстан Республикасының байырғы тұрғындары. 21 адам Қазақстан Республикасына кейіннен көшіп келген. 3 адамның мәліметтері көрсетілмеген.
Сондай-ақ сауалнамаға қатысушылардан олардың отбасы туралы, тұрғылықты тұрғындар болып саналатын-саналмайтындығы және олардың Қазақстанға көшіп келу себебі мен уақыты сұралған болатын. Татарлардың Қазақстанға қоныс аудару уақыты сан алуан. Басым көпшілігінің атасы мен әжесі, тіпті арғы ата-бабалары Қазақстанға баяғыда көшіп келген.
Елімізге көшіп келу себептері де сан алуан. Екі адам қоныс аудару себебі ретінде тың игеру кезеңін атаса, төртеуі отбасылық жағдаймен, ал ендігі төртеуі тұрмысқа шығып келген, 16 адам жұмыс бабымен, 1-еуі өз қалауымен келсе, 2-еуі қоныс аудару себебін білмейді. Қазақстанға қоныс аударғандардың басым бөлігі Башқұртстан мен Татарстаннан келген.
Қазақстанда қаласыңдар ма немесе көшіп кету ойларыңда бар ма? деген сауалға жауап берген 92 адамның 40-ы қалатындығын айтты, ал 24-і «көшіп кетеміз» деп жауап берді және 28-інің бұл сауалға жауабы жоқ. Қазақстаннан қоныс аударуды қалайтындардың себептері де сан алуан: көпшілігі жұмыс іздеуге, білім алуға, өмірлік тұрмыс-тіршілігін жақсарту үшін кеткісі келеді, біраз бөлігі тарихи отандарына оралуды ойлау үстінде, ал енді біреулері қоныс аударуларының себебін тұрмысқа шығу немесе отбасылық жағдаймен байланыстыруда.
Сонымен қатар 92 сауалнамаға қатысушының 14-і Қазақстанның ішінде қоныс аударған, 48-і ешқайда көшпей бір орында тұрақты тұрып жатса, 30 адамға қатысты мәлімет жоқ. Қазақстан ішінде қоныс аударудың негізгі себептері жұмыс, оқу, отбасылық жағдай, жоғары оқу орындарына түсу, ауылдан көшу, т.с.с.
Сауалнамаға қатысушылардың бірқатарының отбасы мүшелері немесе туған-туысқандары Қазақстаннан көшіп кеткен: Ресей мен Украинаға, Грузияға, Германия, Канадаға қоныс аударғандар бар.
Оқу тілі (білімі)
Қысқаша тарихи анықтама
Тарихи тұрғыдан алып қарағанда, башқұрттар ежелден Орал тауының оңтүстік қапталында тіршілік еткен және Моңғол империясына дейінгі кезеңдегі қимақ-қыпшақ мемлекетінің құрамдас бөлігі болған. Бұл жайында Орталық Азиядағы Дешті қыпшақ мемлекетінің тарихи-саяси, мәдени аспектілері жайында мәліметтер келтірілген араб, қытай, сондай-ақ орыс жазбалары дәлел бола алады. С.М.Ақынжанов Қимақ мемлекетінің этникалық құрамы жайында жаза келіп: «Қимақ (йемек) одағының құрамына кірген немесе дербес тіршілік еткен көне тайпалармен қатар (баджна-печенег, башқұрт, уз-гузы, манкуроглы) жаңа этникалық атаулар да кездеседі» деп көрсеткен [1, 267 б.].
Башқұрттардың саны және олардың тұратын мекенжайы
Бүгінгі күні башқұрт диаспорасы Қазақстанда көп емес. Қазақстан Республикасы халық санағының ең соңғы мәліметтері бойынша елімізде – 17263 башқұрт өмір сүреді.
Башқұрт тілі – Башкортостан Республикасының мемлекеттік тілі, Қазақстандағы башқұрт диаспорасының экзогендік тілі.
Қазақстанның халық санағының нәтижесі бойынша башқұрт диаспорасы халқы санының динамикасы:
1970 – 21 442
1979 – 32 499
1989 – 40 949
1999 – 23 225
2009 – 17 263
Қазақстанда башқұрттар татарлармен бірге XVIII ғасырдың соңында Патшалық үкіметтің шешімімен еркінен тыс қоныс аударуға мәжбүр болған еді. Сол уақытта қазақ жерін жаппай отарлау саясаты басталып, дала өлкесі Петропавл, Омбы, Орал, Қостанай, Ақтөбе өңірлеріндегі қалаларда сауда қарым-қатынасының, экономикалық-мәдени дамуға түрткі болды: медреселер, мектептер, мәдени орталықтар ашылды [2, 150 б.]. Қазақ жері башқұрттарға жергілікті халықпен тілінің жақындығы, бірыңғай сенімі, ұлттық және әлеуметтік-мәдени мәселелерінің ұқсастығы жағынан қолайлы болды.
Бүгінде Қазақстандағы башқұрт диаспорасы үлкен емес. Қазақстан Республикасындағы жүргізілген соңғы санақ мәліметтеріне сәйкес, башқұрт ұлтынан 17 263 адам тұрып жатыр.
Қазақстанға башқұрттар татарлармен бірге XVIII ғасырдың соңында Патшалық үкіметтің шешімімен еркінен тыс қоныс аударуға мәжбүр болған еді. Сол уақытта қазақ жерін жаппай отарлау саясаты басталып, дала өлкесі Петропавл, Омбы, Орал, Қостанай, Ақтөбе өңірлеріндегі қалаларда сауда қарым-қатынасының, экономикалық-мәдени дамуға түрткі болды: медреселер, мектептер, мәдени орталықтар ашылды [2, 150 б.]. Қазақ жері башқұрттарға жергілікті халықпен тілінің жақындығы, бірыңғай сенімі, ұлттық және әлеуметтік-мәдени мәселелерінің ұқсастығы жағынан қолайлы болды.
Әлеуметтік-лингвистикалық зерттеу нәтижелері мынаны көрсетеді: сауалнамаға қатысқан 137 респонденттің 46-сы (33.6%) Ақмола облысында, 28 адам (20,4%) Солтүстік Қазақстан облысында, 19 адам (13,9%) – в Ақтөбе облысында, 15-і (10,9) Қарағанды, 2-еуі (1,5%) Жамбыл, 2-еуі (1,5%) Оңтүстік Қазақстан обласында, 1-еуі (0,7%) Алматы облысында тұрады; ал 19 респонденттің (13,9%) мәліметі жоқ. Осылайша, мәліметтердің талдамасы башқұрт диаспорасы өкілдерінің басым көпшілігі Ақмола облысында, Солтүстік Қазақстан облысы және Батыс Қазақстанда тұратындығын анықтады.
Жоба бойынша жүргізілген зерттеу көрсеткендей, көптеген башқұрттар Қазақстанға Кеңес одағы тұсында, фашистік соғыс жылдары, тың игеру тұсында, сонымен қатар жеке бас жағдайларымен (отбасын құру, жеке байланыстар, т.с.с.) көшіп келген.
Башқұрттардың ұлттық-мәдени бірлестіктері және олардың тілі мен мәдениетін қолдау
Қазақстан Республикасында 20-дан астам татар және татар-башқұрт ұлттық, мәдени орындары бар, олардың ішіндегі ең ірісі «Идел» қауымдастығы Қазақстанның 15 облысындағы 18 ұлттық мәдени орталықты біріктіреді және төрағасы ҚР Президенті Н.Назарбаев болып саналатын Қазақстан халқы ассамблеясының құрылтайшыларының бірі [3, 6 б.].
Этно-мәдени орталықтар негізінде жексенбілік мектептер, башқұрт және татар өнер мектебі жұмыс істейді, ол жерде сабақтар башқұрт және татар тілдерінде жүргізіледі. Әрбір этно-мәдени орталықтарда музыкалық және хореографиялық коллективтер жұмыс істейді.
Павлодар қаласында «Возрождения» мектебінің базасында татар-башқұрт орталығы жұмыс істейді, ол жерде ересектер мен балалар ана тілін үйренеді, ұлттық салт-дәстүрлерді жаңғыртады.
Қазақстанның тәуелсіздігі жылдары ішінде қазақ халқының, республика аумағында тұрып жатқан тұрғылықты емес және түркі халықтарының (оның ішінде башқұрттардың да) саяси-экономикалық, әлеуметтік-мәдени қызметтердің барлық салаларында түбегейлі өзгерістер орын алды, адамдардың психологиясы өзгерді, этномәдениеттік трансформация орын алды, ана тілін – мемлекеттік қазақ және мәдениетаралық орыс тілін білуге ұмтылыс үрдіс алды.
Этникалық бірізділік бойынша анықталған білім, блім беру мәселелері, өз мәдениеті мен тілін, қазақ халқының этномәдениеті мен тілін, Қазақстанның тұрғылықты этностарына қарым-қатынас және өзге де маңызды ақпараттар жоба аясында жүзеге асырылған сауалнама мәліметтерін электронды өңдеу процесінде ұсынылды.
Сауалнама нәтижесі бойынша башқұрттардың әлеуметтік-лингвистикалық жағдайын статистикалық талдау
Сауалнамаға төлқұжатында башқұрт деп көрсетілген 137 респондент қатысты. Өзіндік таным бойынша 132 адам 96,4% өздерін башқұрт деп таниды. Бір адам (0,7%) қазақ, 4 респонденттің (2,9%) – мәліметі жоқ.
Нақты мәліметтерді айқындау үшін біз зерттеп отырған этностың этникалық бірізділігіне байланысты сауалнамадағы барынша маңызды мәселелеріне тоқталамыз. Мұндай маңызды түсініктерге мыналар жатады: жасы, жынысы, азаматтығы, төлқұжаты бойынша этникалық бірізділігі, жеке өзін-өзі анықтауы, неке, бірінші және екінші буынның аралас некесі, балалардың этникалық айқындалуы, діни немесе ғұрпы, тұрғылықты жері және Қазақстан Республикасының тұрғылықты тұрғыны, оқу тілі (білім алу), ана тілін және басқа да тілдерді білуі.
Жасы. Біздің тарапымыздан ақпарат берушінің жалпы саны жас ерекшелігіне қарай сәйкесінше ықтимал шектен тұратын 4 топқа бөлінді.
I Бала және жасөспірім: 11 жастан 17 жасқа дейінгі аралық, олардың саны 4;
II Жетілген шақ: 18 жас пен 37 жас аралығы – 48 адам;
III Егемен Қазақстан кезеңіндегі ақпарат берушілер: 38 жас пен 50 жас аралығы – 21 адам;
IV Қариялар: 51 мен 75 жас аралығы – 19 адам.
Жынысы: 92 сауалнама алынған адамның ішінде 45-і әйел, 47-сі – ер адам.
Азаматтығы: сауалнамаға қатысқан 92адамның барлығы дерлік Қазақстан Республикасының азаматтары.
Этникалық танымы: 92 башқұрт.
Төлқұжаты бойынша: 90 адам төлқұжаты бойынша башқұрт, 1 адам татар ретінде жазылған: әкесі башқұрт, анасы татар, сәйкесінше ақпарат беруші анасының тегі бойынша жазылған. Бір адамның төлқұжаттық мәліметтері анықталмаған.
Өзін-өзі этникалық тану: 90 адам өзін башқұрт деп таныған, оның ішінде 88-інің әкесі башқұрт; 2 адамның әкесі – татар, анасы – башқұрт. Бір адамның ата-анасы башқұрт бола тұра, өзін орыспын деп көрсеткен, ал бір адамның бұл баған бойынша мәліметтері көрсетілмеген.
Осылайша, ұлтына қарамастан, этникалық өзін-өзі айқындауда башқұрттарда сөзсіз, әкелік желі басымдыққа ие. Отбасындағы бала өзінің ұлтын әкесімен біріздендіреді және көріп отырғанымыздай, тек екі жағдайда ғана анасы бойынша өзінің тегін нақтылайды. Бұдан шығтын қорытынды, қазіргі уақытта Қазақстанда тұратын башқұрттардың танымын, мәдениеті мен тілін қалыптастыруда әкенің ықпалы барынша зор деуге болады. Башқұрттар үшін әкесінің ұлты қазақ халқындағыдай беделді әрі ең бастысы маркер болып саналады. Бір ақпарат берушінің өзін-өзі орыс ретінде тануын түрлі себептермен түсіндіруге болады: орыс тілін білуі және ана тілін білмеуі, жеке тұлғалармен қарым-қатынасы (достары, әріптестері), орыс мәдениетін білуі және басқа да себептер.
Башқұрттардың отбасылық қарым-қатынасында түрлі жағдайларды байқауға болады. Башқұрттар өз ұлтымен де, басқа ұлттармен де (қазақ, орыс, татар, өзбек) отбасын құруға бейім. Қазақстан Республикасындағы мәдениеттер мен этностардың өзара іс-әрекеті тұрғысынан алып қарағанда, отбасылық қарым-қатынаста қызықты факт ретінде аралас неке санының басым болуын атап өтуге болады.
Аралас неке: ата-аналардың бірі: не әкесі, не шешесі башқұрт ұлтына жатпайды. Аралас неке бірінші буын ата-анасы және екінші буын балалары (немерелері) сынды жас ерекшелігімен сипатталады.
Ата-аналарының бірінші буынында мынадай жайттар байқалады.
Әкесі: 90 адамның әкесі – башқұрт; 2 адамның әкесі – татар, ал анасы – башқұрт; алайда төлқұжаты бойынша екеуі де башқұрт болып жазылған және өзін-өзі анықтау танымы бойынша өздерін башқұрт деп санайды.
Анасы: 43 адамның анасы – башқұрт, 21 адамның анасы – қазақ, 16 адамның анасы – орыс, 8 адамның анасы – татар, 3-еуінің анасы – өзбек және бір адамның мәліметі жоқ.
Осы жерде атап өтерлік бір жайт, башқұрттардың бірінші буынында башқұрт қыздарға үйленуге баса назар аударылған, осылайша этникалық мәдениетін, дәстүрін және ғұрпын сақтауды мақсат тұтқан. Сауалнамаға қатысқандардың арасындағы аға буындағы отбасылардың тең жартысына жуығы аралас некеге отырмаған.
Ал Қазақстандағы башқұрттардың аралас отбасыларында ер адамдар қазақ қыздарына үйленуге ұмтылады, сондай-ақ орыстармен де отбасын құрып, республикадағы өзге де түркі және түркі емес ұлттарға да үйлене береді. Жоғарыда атап өткеніміздей, мұндай отбасындағы балалар этникалық ұлтын анықталуында әкесінің ұлтын таңдайды.
Екінші буын - балалары мен немерелері.
Екінші буында, яғни отбасы мүшелерінің біреуінің ұлты башқұрт болмаған жағдайда, келесі жағдайлар байқалады:
қазақтар – 38 адам,
башқұрттар – 10 адам,
орыстар – 8 адам,
өзбектер – 2 адам,
татарлар – 6 адам және 28 адамның мәліметі жоқ.
Мынадай қызықты фактыны атап өткен орынды: аға буынға қарағанда екінші буынында аралас неке біршама көп. Егер сауалнамаға қатысқан аға буын башқұрттардың тең жартысында өз ұлт өкілдеріне үйленсе, ал екінші буында мұндай некелердің саны небәрі 10 ғана болды. Яғни, егер аға буынның ер азаматтары өз ұлтының өкіліне үйленуге аса мән берсе, ал екніші буындағы аралас некелердің ішінде ең үлкен топ қазақ қыздарымен некелескендер болып отыр.
Балаларды этникалық жақтан анықтау: біз жоғарыда атап өткендей, башқұрт отбасында әке тегі басымдыққа ие және аралас некеден туған балалардың қай ұлтқа жататындығын келесі нәтижелер көрсетіп отыр.
28 отбасының балалары – башқұрт.
15 отбасының балалары – қазақ және 15 отбасының бір ата-анасы қазақ.
4 отбасының балалары – орыс, 3-еуінде бір ата-ана ұлты орыс, бір отбасындағы ата-ана башқұрт.
4 отбасының балалары – татар және сол 4 отбасы ата-анасының біреуі татар.
2 отбасының балалары – өзбек және екеуінде де бір ата-ана өзбек.
8 отбасының балалары – балқарлар, 6 отбасының ата-анасының біреуі қазақ, екіншісі башқұрт болып келеді; ал 2 отбасының әкесі де, шешесі де башқұрт, алайда балалары неге балқарлар, осы жағы түсініксіз болып отыр.
Жартысы, нақты айтқанда 42 адам ұлты әкесінің тегімен айқындалу қажет деп жауап берді. Екеуі башқұрт деп жауап берсе, бір адам ата-ананың қалауымен деп санайды, тағы біреуі: егер әкесі болса, башқұрт десе, тағы бірі әр түрлі деп жауап берді. 42 адамның бұл сұрақ бойынша мәліметтері жоқ.
Біздің көзқарасымызша, аралас башқұрт отбасыларының түркі этникалық сипаты егемен Қазақстан дәуірі мен қазақ халқының мәдениетінің кеңеюі және нығаюымен, өзіндік түркі шығу тегіне, мәдениетіне бағдарлануымен сәйкес келеді.
Діни немесе культтік ұстанымы: сауалнамаға қатысқан 92 башқұрттан 76 адам мұсылман дінін, 2-еуі христиан дінін ұстанатындығын айтса, 2 адам өзінің культтік танымын діни деп айқындаған және 12 адам бұл сұраққа жауап бермеген.
Қазақстан Республикасының байырғы тұрғындары мен қоныс тепкен жерлері: сауалнамаға қатысушы 92башқұрттың 28-і Ақтөбе облысынан (Батыс Қазақстан), 27-сі Ақмола облысынан (Солтүстік Қазақстан), 15-і Қарағанды облысынан (Орталық Қазақстан), 4-еуі Қостанай облысынан (Солтүстік Қазақстан), 4 адам Солтүстік Қазақстан облысынан, 3 адам Жамбыл облысынан (Оңтүстік Қазақстан), 1 адам Павлодар облысынан (Солтүстік Қазақстан) және 10 адамның мәліметі жоқ.
92 башқұрттың 68-і Қазақстан Республикасының байырғы тұрғындары. 21 адам Қазақстан Республикасына кейіннен көшіп келген. 3 адамның мәліметтері көрсетілмеген.
Сондай-ақ сауалнамаға қатысушылардан олардың отбасы туралы, тұрғылықты тұрғындар болып саналатын-саналмайтындығы және олардың Қазақстанға көшіп келу себебі мен уақыты сұралған болатын. Татарлардың Қазақстанға қоныс аудару уақыты сан алуан. Басым көпшілігінің атасы мен әжесі, тіпті арғы ата-бабалары Қазақстанға баяғыда көшіп келген.
Елімізге көшіп келу себептері де сан алуан. Екі адам қоныс аудару себебі ретінде тың игеру кезеңін атаса, төртеуі отбасылық жағдаймен, ал ендігі төртеуі тұрмысқа шығып келген, 16 адам жұмыс бабымен, 1-еуі өз қалауымен келсе, 2-еуі қоныс аудару себебін білмейді. Қазақстанға қоныс аударғандардың басым бөлігі Башқұртстан мен Татарстаннан келген.
Қазақстанда қаласыңдар ма немесе көшіп кету ойларыңда бар ма? деген сауалға жауап берген 92 адамның 40-ы қалатындығын айтты, ал 24-і «көшіп кетеміз» деп жауап берді және 28-інің бұл сауалға жауабы жоқ. Қазақстаннан қоныс аударуды қалайтындардың себептері де сан алуан: көпшілігі жұмыс іздеуге, білім алуға, өмірлік тұрмыс-тіршілігін жақсарту үшін кеткісі келеді, біраз бөлігі тарихи отандарына оралуды ойлау үстінде, ал енді біреулері қоныс аударуларының себебін тұрмысқа шығу немесе отбасылық жағдаймен байланыстыруда.
Сонымен қатар 92 сауалнамаға қатысушының 14-і Қазақстанның ішінде қоныс аударған, 48-і ешқайда көшпей бір орында тұрақты тұрып жатса, 30 адамға қатысты мәлімет жоқ. Қазақстан ішінде қоныс аударудың негізгі себептері жұмыс, оқу, отбасылық жағдай, жоғары оқу орындарына түсу, ауылдан көшу, т.с.с.
Сауалнамаға қатысушылардың бірқатарының отбасы мүшелері немесе туған-туысқандары Қазақстаннан көшіп кеткен: Ресей мен Украинаға, Грузияға, Германия, Канадаға қоныс аударғандар бар.
Оқу тілі (білімі)
Жоғарыда көрсетілген мәліметтерге сәйкес, Қазақстанда тұратын башқұрттардың көпшілігі, негізінен, орыс тілінде білім алатындығын байқауға болады.
Ана тілін және өзге тілдерді білуі: 92 сауалнамаға қатысушының 86-сы өздерінің ана тілін – башқұрт тілі, 2-еуі – қазақ тілі, 1-еуі – орыс тілі, 2-еуі – татар тілі деп санаса, тағы 1 адам жайлы ешқандай мәлімет жоқ.
Өзге тілдерді білуіне қатысты сауалға жауап берген 59 адам – қазақ тілін, 89 адам – орыс тілін, 9 адам – татар тілін, 2 адам – өзбек тілін білетіндігін айтқан.
Әдетте қай тілде сөйлесесіз? деген сауалға, негізінен, басым бөлігі тілдерді араластырып сөйлейтіндігін көрсеткен. 32 сауалнамаға қатысушы, әдетте – башқұрт тілінде, 26-сы – орыс тілінде, 6-ауы – қазақ тілінде сөйлейтіндігін айтты. 14 адам – орыс және қазақ тілдерінде, 11 адам – башқұрт және орыс тілдерінде, 2 адам – қазақ, башқұрт және орыс тілдерінде, ал 1 адам – башқұрт және қазақ тілінде сөйлейтіндігін атап өтті.
Жоғарыда көрсетілген мәліметтерге қарай, көбісі тілді аралас пайдаланатындығын байқауға болады. 77 ақпарат беруші ана тілінде сөйлеу кезінде қазақ және орыс тілдерін араластырып сөйлейтінін мойындаған.
Мұнан бөлек, ана тіліндегі, яғни башқұрт тіліндегі әдебиетті білуіне қатысты сұрақ та қойылған. Мәселен, олардан татар әдебиетінің ертегі, аңыз-әпсана, тарихи поэма сынды ауыз әдебиеті үлгілерін білетін-білмейтіндігі сұралды. 34 адам – «білмеймін» деп жауап берсе, 2-еуі – оқығандығын және естерінде қалмағандығын айтты. 38 адам – білетіндігін атап өтті, санаулы ғана сауалнамаға қатысушы башқұрт әдебиетінің бірнеше шығармаларын атай алды. 6 адам «Хоросаи мен Коросаи» туралы ертегі, «Асыкелу туралы» ертегісін білетіндігін айтты. Тағы 2-еуі «Абкеле туралы ертегіні» естеріне түсірді. Ендігі 2-еуі Салават Юлаев шығармашылығымен таныс екендігін көрсетті. 5-еуі түрлі башқұрт халық аңыздарын білетіндіктерін атап өтті. 1 адам «Урас батыр» эпосын және тағы 1-еуі «Саксук» поэмасын біледі екен. 18 адамның бұл сұраққа жауаптары жоқ.
Сонымен қатар 48 ақпарат беруші ана тілін білудің маңыздылығын атап көрсетті. 29 адам «маңызды» десе, 6-сы «маңызды емес», және 6 адам «мүлде қажет емес» деп көрсеткен; 3 адамның мәліметі берілмеген.
Бұған қоса, сауалнамаға қатысушыларға Қазақстан Республикасында олардың ана тіліндегі телебағдарламалардың таратылуы туралы сұрақ қойылды. 12 адам «иә», 52 адам «жоқ» деп жауап берсе, 25 адам жауап беруге қиналды, үшеуінің мәліметтері жоқ. Ал олардың ана тіліндегі радиохабарлар бар ма? деген сауалға 2-еуі – «иә», 55-і – «жоқ» деп жауап берсе, 32-сі – жауап беруге қиналды және 3-еуінің жауабы жоқ.
Ана тілінде ғаламторды пайдаланасыз ба? деген сауалға 29 адам – «иә» деп жауап берсе, 52-сі – «жоқ», ал 7-еуі – жауап беруден бас тартқан және 4-еуінің мәліметі мүлде берілмеген. Теріс жауаптардың басым бөлігі негізінен орыс тіліндегі интернет-ресурстарындағы ақпарат санының басым болуымен байланысты сияқты. Сіздің ана тіліңіздегі интернет-формудар, блогтар, чаттар бар ма? деген сауалға 36 адам – «иә» деп, 29-ы – «жоқ» деп жауап берсе, 24-і – жауап беруге қиналды және 3-еуінің мәліметтері жоқ. Ал сіз ана тіліңізде смс хабарлама жазасыз ба? деген сауалға 39 адам – «иә», 43-і – «жоқ» деп жауап берді, 7-еуі – жауап беруге қиналса, 3-еуінің мәліметтері мүлде жоқ. Бұл мәлімет башқұрттар өз ұлтының өкілдерімен хат жазысқан кезде ғана ана тілін қолданатындығын көрсетеді.
Осылайша әлеуметтік сараптаманың тек бір ғана бөлігінің нәтижесі тіл таңдау, мәдени архетип, білім деңгейі және сауалнамаға кірмеген өзге де сұрақтар мен осы мақалада ұсынылмаған өзге де мәселелерді, башқұрт диаспорасының өзін-өзі тануын одан әрі терең зерделеп, жинақталған фактілердің ғылыми талдауды қажет ететіндігін көрсетіп отыр.
Пайдаланған әдебиеттер
1 Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1995.
2 Шаймердинова Н.Г.Татарская диаспора Казахстана: социокультурные аспекты: Материалы международной научно-практической конференции «Литература и худ.культура тюркских народов в контексте Восток-Запад» – Казань: КФУ, 2015. – С.590-601.
3 Мурзагужинов М. Татары в Казахстане // Наш мир. – №02-06. – 2007.
4 Шаймердинова Н.Г., Тажибаева С.Ж.Тюркские языки Казахстана: современное состояние //«Язык и глобализация»: Сборник статей XVI международной научно-теоретической конференция. – Алматы: КазНУ, 2013. – С.58-61.
5 Шаймердинова Н.Г., Тажибаева С.Ж., Невская И.А. Schönig C. Татарская
диаспора Казахстана: первые результаты социокультурного анализа. - Қазақ лексикографиясы: тарихы, тәжірбесі, болашағы. Халықаралық ғылыми теориялық конференция материалдары – Алматы, 2015. – С. 199-203.
6 www.tmk.kz сайты
7 www.tuyrki.weebly.com сайты
8 www.stat.gov.kz
9 http://www.eng.stat.kz
10 http://www.uznaem-kak.ru/baza-dannyx
Ана тілін және өзге тілдерді білуі: 92 сауалнамаға қатысушының 86-сы өздерінің ана тілін – башқұрт тілі, 2-еуі – қазақ тілі, 1-еуі – орыс тілі, 2-еуі – татар тілі деп санаса, тағы 1 адам жайлы ешқандай мәлімет жоқ.
Өзге тілдерді білуіне қатысты сауалға жауап берген 59 адам – қазақ тілін, 89 адам – орыс тілін, 9 адам – татар тілін, 2 адам – өзбек тілін білетіндігін айтқан.
Әдетте қай тілде сөйлесесіз? деген сауалға, негізінен, басым бөлігі тілдерді араластырып сөйлейтіндігін көрсеткен. 32 сауалнамаға қатысушы, әдетте – башқұрт тілінде, 26-сы – орыс тілінде, 6-ауы – қазақ тілінде сөйлейтіндігін айтты. 14 адам – орыс және қазақ тілдерінде, 11 адам – башқұрт және орыс тілдерінде, 2 адам – қазақ, башқұрт және орыс тілдерінде, ал 1 адам – башқұрт және қазақ тілінде сөйлейтіндігін атап өтті.
Жоғарыда көрсетілген мәліметтерге қарай, көбісі тілді аралас пайдаланатындығын байқауға болады. 77 ақпарат беруші ана тілінде сөйлеу кезінде қазақ және орыс тілдерін араластырып сөйлейтінін мойындаған.
Мұнан бөлек, ана тіліндегі, яғни башқұрт тіліндегі әдебиетті білуіне қатысты сұрақ та қойылған. Мәселен, олардан татар әдебиетінің ертегі, аңыз-әпсана, тарихи поэма сынды ауыз әдебиеті үлгілерін білетін-білмейтіндігі сұралды. 34 адам – «білмеймін» деп жауап берсе, 2-еуі – оқығандығын және естерінде қалмағандығын айтты. 38 адам – білетіндігін атап өтті, санаулы ғана сауалнамаға қатысушы башқұрт әдебиетінің бірнеше шығармаларын атай алды. 6 адам «Хоросаи мен Коросаи» туралы ертегі, «Асыкелу туралы» ертегісін білетіндігін айтты. Тағы 2-еуі «Абкеле туралы ертегіні» естеріне түсірді. Ендігі 2-еуі Салават Юлаев шығармашылығымен таныс екендігін көрсетті. 5-еуі түрлі башқұрт халық аңыздарын білетіндіктерін атап өтті. 1 адам «Урас батыр» эпосын және тағы 1-еуі «Саксук» поэмасын біледі екен. 18 адамның бұл сұраққа жауаптары жоқ.
Сонымен қатар 48 ақпарат беруші ана тілін білудің маңыздылығын атап көрсетті. 29 адам «маңызды» десе, 6-сы «маңызды емес», және 6 адам «мүлде қажет емес» деп көрсеткен; 3 адамның мәліметі берілмеген.
Бұған қоса, сауалнамаға қатысушыларға Қазақстан Республикасында олардың ана тіліндегі телебағдарламалардың таратылуы туралы сұрақ қойылды. 12 адам «иә», 52 адам «жоқ» деп жауап берсе, 25 адам жауап беруге қиналды, үшеуінің мәліметтері жоқ. Ал олардың ана тіліндегі радиохабарлар бар ма? деген сауалға 2-еуі – «иә», 55-і – «жоқ» деп жауап берсе, 32-сі – жауап беруге қиналды және 3-еуінің жауабы жоқ.
Ана тілінде ғаламторды пайдаланасыз ба? деген сауалға 29 адам – «иә» деп жауап берсе, 52-сі – «жоқ», ал 7-еуі – жауап беруден бас тартқан және 4-еуінің мәліметі мүлде берілмеген. Теріс жауаптардың басым бөлігі негізінен орыс тіліндегі интернет-ресурстарындағы ақпарат санының басым болуымен байланысты сияқты. Сіздің ана тіліңіздегі интернет-формудар, блогтар, чаттар бар ма? деген сауалға 36 адам – «иә» деп, 29-ы – «жоқ» деп жауап берсе, 24-і – жауап беруге қиналды және 3-еуінің мәліметтері жоқ. Ал сіз ана тіліңізде смс хабарлама жазасыз ба? деген сауалға 39 адам – «иә», 43-і – «жоқ» деп жауап берді, 7-еуі – жауап беруге қиналса, 3-еуінің мәліметтері мүлде жоқ. Бұл мәлімет башқұрттар өз ұлтының өкілдерімен хат жазысқан кезде ғана ана тілін қолданатындығын көрсетеді.
Осылайша әлеуметтік сараптаманың тек бір ғана бөлігінің нәтижесі тіл таңдау, мәдени архетип, білім деңгейі және сауалнамаға кірмеген өзге де сұрақтар мен осы мақалада ұсынылмаған өзге де мәселелерді, башқұрт диаспорасының өзін-өзі тануын одан әрі терең зерделеп, жинақталған фактілердің ғылыми талдауды қажет ететіндігін көрсетіп отыр.
Пайдаланған әдебиеттер
1 Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1995.
2 Шаймердинова Н.Г.Татарская диаспора Казахстана: социокультурные аспекты: Материалы международной научно-практической конференции «Литература и худ.культура тюркских народов в контексте Восток-Запад» – Казань: КФУ, 2015. – С.590-601.
3 Мурзагужинов М. Татары в Казахстане // Наш мир. – №02-06. – 2007.
4 Шаймердинова Н.Г., Тажибаева С.Ж.Тюркские языки Казахстана: современное состояние //«Язык и глобализация»: Сборник статей XVI международной научно-теоретической конференция. – Алматы: КазНУ, 2013. – С.58-61.
5 Шаймердинова Н.Г., Тажибаева С.Ж., Невская И.А. Schönig C. Татарская
диаспора Казахстана: первые результаты социокультурного анализа. - Қазақ лексикографиясы: тарихы, тәжірбесі, болашағы. Халықаралық ғылыми теориялық конференция материалдары – Алматы, 2015. – С. 199-203.
6 www.tmk.kz сайты
7 www.tuyrki.weebly.com сайты
8 www.stat.gov.kz
9 http://www.eng.stat.kz
10 http://www.uznaem-kak.ru/baza-dannyx
Шаймердинова Н.Г.
